SRPSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST NAD AMBISOM: Srbija je država koja ima najmanji broj časova maternjeg jezika u tzv. regionu Jugoslavije

Neki su nas njime radosno vodili i vode nas u programiranom smeru, ali je - srećom - među srpskim intelektualcima mnogo i rodoljuba koji su obrtali smer našeg kretanja, udaljavajući nas od ponora koji svi možemo sagledati. Među onima koji su nas vraćali identitetskim konstantama u kulturi bio je i Aleksandar Jovanović, veliki tumač srpske književnosti. Njegovo delovanje u svim prosvetnim, kulturnim i naučnim institucijama čiji je bio aktivni član (Prva beogradska gimnazija, Filološka gimnazija i Učiteljski fakultet u Beogradu, Institut za književnost i umetnost, Nacionalni prosvetni savet, Matica srpska, NOKC "Vuk Karadžić" u Tršiću) obrazac su prosvećenog nacionalnog delovanja i mogu poslužiti kao paradigma budućim generacijama. A suština toga delovanja pokazuje dubine ponora koji nam preti.

Srbija je država koja ima najmanji broj časova maternjeg jezika i književnosti u tzv. regionu Jugoslavije, a ni poređenje sa drugim evropskim državama ne ide nam u prilog.

Među pozivima za regionalno povezivanje i poređenjima koja se tim povodom prave nikad se ne ističe razlika u statusu maternjeg jezika i književnosti u obrazovnim sistemima, a trebalo bi. Dok drugima ovaj školski predmet služi za jačanje nacionalnog identiteta, nama služi za njegovo rastakanje. U prilog tome mogu poslužiti i poučni, srećom zasad neuspešni, pokušaji da se iz planova i programa polako uklone pisci poput Vladana Desnice, rođeni van prostora današnje Republike Srbije, a sve sa ciljem da se srpski kulturni prostor svede na srbijanski. I pojedini pokušaji prevrednovanja srpskoga književnog kanona vode ka istom cilju: "srpsko" je samo ono nastalo u Srbiji, ostalo pripada Hrvatima, Bošnjacima, Crnogorcima, Makedoncima itd.

A da je pokušaj svođenja srpske kulture na srbijansku davno napustio samo obrazovne prostore pokazuju i primeri iz bibliotečke obrade i statusa koji su srpski pisci poput Petra Petrovića Njegoša ili Petra Kočića tim povodom dobijali čak i u Narodnoj biblioteci Srbije, na šta, čini se, srpska kulturna javnost nije adekvatno reagovala.

Podvoditi srpske pisce pod pisce drugih nacija i jezika predstavlja još jedan dobar primer razbijanja srpskog kulturnog korpusa, a o takvim procesima moramo govoriti i više i glasnije, navodeći konkretne primere i iz bibliotečke prakse.

O navedenim procesima progovorilo se analitički precizno na prvim dvema interkatedarskim konferencijama koje su u Tršiću okupile sve srbističke katedre od Beograda i Novog Sada do Pala, Banja Luke i Nikšića. Deklaracije donete tim povodima uzburkale su srpsku javnost i podstakle nove procese u drugim institucijama, poput Društva za srpski jezik i književnost Srbije, koje okuplja sve nastavnike srpskog jezika i književnosti.

Pojedine institucije adekvatno reaguju i na procese razaranja strukture srpskoga standardnog jezika kao kulturnog i civilizacijskog oruđa našeg naroda i države. Odbor za standardizaciju srpskog jezika i Matica srpska brzo su i argumentovano odgovorile na pokušaj nasilnog nametanja rodno osetljivog jezika, kao i na degenerisane jezičke oblike koji prate ovu ideološku akciju. Više od deformacija u jeziku, međutim, brine pokušaj uvođenja legalizovane cenzure i ukidanja slobode govora. Brine, takođe, i nedovoljna spremnost naše države da se konačno usvoji novi Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama, koji bi zamenio važeći i anahroni zakon iz 1991. Novi zakon konačno bi morao rešiti i nedovoljno preciziran zakonski status latinice u srpskoj kulturi, a čini se da je upravo to uzrok političkog, a ne naučnog i stručnog, oklevanja. Magla koju nam je donelo nelingvističko određenje o "javnoj upotrebi latinice" kao da mnogima klimatski odgovora. Ne treba u ovoj magli prevideti ni uticaj stranih kompanija, stranih nevladinih organizacija, ali ni stranih ambasada. Kulturnu i jezičku politiku, ipak, valjalo bi da vodimo sami. A ako ne vodimo nikakvu jezičku politiku, govorio je profesor Predrag Piper, mi zapravo vodimo tuđu jezičku politiku.

Konačno, posebno zabrinjava i još uvek nedovoljno izražena spremnost da se uvaže naučni argumenti o granicama srpskoga jezika: istorijskim granicama narodnoga i književnoga jezika, dijalekatskim granicama, granicama funkcionalnog opsega službenog jezika i službenog pisma, i sl. Preciznije određivanje ovih granica doprinosilo bi i jasnijem određivanju statusa različitih političkih jezika koji su nastajali derivacijom od srpske osnove, a čiji govornici sada pokazuju sve jače pretenzije i na srpsko jezičko i kulturno nasleđe, počev od Miroslavljevog jevanđelja i Povelje Kulina bana nadalje.

Poseban prostor u analizama ovih jezičkih i književnih aktuelnosti zaslužuje i odnos medijskih kuća prema navedenim identitetskim problemima. Već i površan pogled pokazuje da postoji nimalo slučajna korelacija između vlasništva medija, porekla kapitala u njima, pisma koje se primenjuje te uređivačke politike i pogleda na suštinska jezička i književna pitanja. Spremnost na primenjivanje tuđe jezičke politike nekih naših pisaca, sada u ulozi kolumnista, ovde najviše izenađuje jer unosi specifičan diskontinuitet u istoriju srpske književnosti. Prvi put u povesti, naime, imamo srpske književnike koji pišu protiv srpskog jezika i osnovnog srpskog pisma.

Uprkos svemu, ponor je sve dalje, vraćamo se s puta koji su nam drugi trasirali. Ovo kretanje jeste sporo i sa mnogim preprekama, ali je postojano. Polezna uloga istaknutih pojedinaca, poput Aleksandra Jovanovića, ali i srpskih naučnih i kulturnih institucija, ovde je podjednaka, i ostaće upamćena u istoriji naše kulture.

(Povodom odlaska
Aleksandra Jovanovića)