JEDINSTVENI MIŠIĆ: Kritičar i polemičar čiji stavovi ponovo postaju aktuelni

Na književnu scenu je zakoračio vrlo mlad (uoči Drugog svetskog rata u "Srpskom književnom glasniku"), živeo je relativno kratko (1921-1976), za života objavio dve nevelike knjige, sastavio, isto tako, dve antologije (poezije i kritike), uređivao u onda vrlo uglednom i po izdanjima izuzetno značajnom "Nolitu" biblioteku "Orfej", u kojoj je, uz sve drugo, objavio i sve što je istinski značajno sa područja fantastike, vodio godinama časopis "Književnost", bio sklon da na polemičkom poprištu ne samo brani jedan književni ukus i iz njega izvedeno poetičko opredeljenje, što i jeste zadatak kritičara, već i da, raspravljajući sa Markom Ristićem u NIN-u 1961. godine, izloži jedan danas ponovo izuzetno aktuelan pogled na dublje zasnovano viđenje osnovnih sadržaja u mitskim obrisima utemeljenog pogleda na nacionalnu kulturu pod naslovom "Šta je to kosovsko opredeljenje?" I samo ove pojedinosti dovoljne su da posvedoče da je srpska kultura u Zoranu Mišiću imala vrlo važnu figuru, figuru o kojoj su sa toliko naklonosti govorili Ivan V. Lalić i Svetlana Velmar-Janković, dugodišnji saradnici i prijatelji, ali i svi autori priloga u zborniku "Zoran Mišić", koji je objavljen u Nolitu 1977. godine.

Kad se imaju u vidu i sadržaj i pravac kritičarskog delovanja Zorana Mišića, nikako se ne mogu prihvatiti stavovi Predraga Palavestre da je Zoran Mišić, u horizontu književnih zbivanja u pedesetim godinama, nastupao "kao pristalica nove pravovernosti" i da je on bio polemičar koji je pribegavao "namernom uprošćavanju protivničkih stavova", pošto je Zoran Mišić odigrao izuzetno važnu ulogu i u afirmaciji modernog književnog izraza, pišući o prvim knjigama Vaska Pope i Miodraga Pavlovića, ali i u programski zasnovanom isticanju značaja okretanja onim slojevima tradicije koji su najvidljiviji u folklorno-mitološkom sloju naše kulture, po čemu je Mišić bio nastavljač onoga što je započeo Rastko Petrović u svom ogledu "Mladićstvo narodnog genija", u kome je prvi put područje onoga što je vrlo staro posmatrano kao pretpostavka za dolaženje do novih mogućnosti književnog izraza. Kao tumač poezije Pope i Pavlovića, Zoran Mišić je nastojao da raspravu o njihovoj poeziji vrati na čisto književni teren, da, drugim rečima, odbaci svaku ideološki zasnovanu perspektivu za pogled na prve knjige ovih pesnika, jednako kao što je nastojao da pokaže u kojoj meri je, na prvi pogled, neobičan književni izraz kojim se ovi pesnici služe usklađen sa onim što je, suštinski gledano, jezik moderne umetnosti.

Sastavljajući 1956. godine "Antologiju srpske poezije", Zoran Mišić je prvi posle Bogdana Popovića vrlo jasno izložio načela na kojima se temelji izbor pesnika i pesama, ali je uz svakog pesnika dao i najsažetiju moguću ocenu njegovog mesta i uloge u srpskoj književnosti, stavljajući tako do znanja svom čitaocu da, pored svih drugih, ima i sva potrebna književnoistorijska znanja. Nema sumnje da je Mišić naročitu pažnju posvetio onome o čemu je govorio i na drugim mestima i u drugim prilikama - potrebi da se međuratna književnost, čiji je jedan veoma važan deo iz ideoloških razloga bio pod nekom vrstom suspenzije, vrati u ukupni poredak vrednosti u srpskoj književnosti. Iako mu je, primera radi, Rastko Petrović bio blizak i iz čisto poetički zasnovanog ugla, nema sumnje da je često pozivanje na ovog pesnika tragične sudbine trebalo da ublaži ideološku dimenziju uključenu u pogled i na njegovo stvaralaštvo i na stvaralaštvo jednog krila srpske avangarde. Isto tako, nema sumnje da je baš Rastko Petrović omogućio Zoranu Mišiću da u potrebnoj meri postane svetan značaja tradicije u književnosti i kulturi, pa i da ukaže na to kako "već je Rastko najavljivao pobedonosni pohod iracionalizma i vaskrsenje nacionalnih tradicija".

I kad je već reč o tradiciji kao terminološkom instrumentu kojim barata jedan kritičar, treba reći i to da je Zoran Mišić prvi naš kritičar koji je, van svake sumnje, veoma dobro poznavao kritičarske tekstove T. S. Eliota i preuzimao određene elemente Eliotovog gledanja na poslove vezane za tumačenje pesničkih tekstova koji uvek bivaju postavljeni u određeni kontekst, ne usuđujući se da se i eksplicitno pozove na ovog velikog kritičara i pesnika, posebno ne u ambijentu pedesetih godina prošlog veka, pošto su i od toga mogle doći nemale nevolje. Govoreći o potrebi da pesnik oživi u sebi "osećanje istorije", ili, pak o tome kako je "svekolika ljudska misao, od najdavnijih vremena do danas, živa i prisutna među nama", ukazujući, isto tako, na to "da je moderni pesnik onaj čiji izvanredni i neponovljivi glas dolazi iz davnina naše svesti, a odjek mu se već iz prostranstava budućih vraća", Zoran Mišić se neprekidno kreće po onom horizontu kritičkog mišljenja u čijoj su osnovi stavovi T. S. Eliota. Uostalom, tumačenje poezije Vaska Pope i Miodraga Pavlovića bi bio uzaludan posao za nekog ko ne smatra da svaki književni tekst postoji samo u okruženju drugih tekstova, na podlozi koju oni obrazuju.

A kad se Zoran Mišić posmatra samo u horizontu srpske književne kritike, vidi se nekoliko izuzetno važnih stvari.On je prvi srpski kritičar i po tome što se opredelio da tumači samo poeziju i po tome što po osnovnim odlikama svog kritičarskog pristupa nije bio imresionista. Naime, pre Zorana Mišića naši kritičari su, po pravilu, pisali i o poeziji i o prozi i o drami. Mada dugodišnji član NIN-ovog žirija za roman godine, Mišić, kao anlosaksonski novokritičari nijepisao o prozi, sasvim očigledno smatrajući da je pesničko stvaralaštvo toliko složeno da je nemoguće iole kompetentno ulaziti i u tumačenje dela koja pripadaju drugim književnim rodovima. Od Jovana Skerlića, preko njegovih učenika i nastavljača, kritičari impresionističke orijentacije su imali dominantnu poziciju u srpskoj književnoj kritici. Iako je Borislav Mihajlović Mihiz, Mišićev generacijski drug, i sam bio impresionista u književnoj kritici, sa Mišićem se nastavlja onaj tip književne kritike koji su utemnjljili Ljubomir Nedić i Bogdan Popović. Za taj tip kritike je od posebnog značaja bilo tošto kritičar mora da se drži samog književnog teksta, da opisuje one njegove odlike koje su realno date, koje, drugim rečima, nisu sadržane samo u jednom čitalačkom utisku. I kao i Nedić i Popović, i Zoran Mišić je kritičar koji se pojavljuje kao zastupnik određenih književnih vrednosti i uporni borac protiv onoga što ne pripada horizontu jednog vremena. Za Mišića je, primera radi, to bila "lirika mekog i nežnog štimunga", jedan oblik lošeg ponavljanja onoga što smo već imali.

Koliko je položaj kritičara u kulturama kao što je srpska u znaku paradoksa pokazuje i to što je Zoran Mišić bio i naš poslednji kritičar koji je mogao da usmerava književni razvoj. I on je to i činio u dva važna momenta. Prvi put je to učinio suprotstavljajući poeziju Vaska Pope i Miodraga Pavlovića i "lirici mekog i nežnog štimunga" i tzv. angažovanoj poeziji, a drugi put onda kad je, pišući kratke oglede o odnosu poezije i drugih umetnosti i duhovnih delatnosti, nagovestio podlogu na koju će svoje pesničke svetove smestiti Branko Miljković i Ivan V. Lalić, pesnici koji su, polazeći od simbolističkog modela pevanja, koristeći stroge pesničke oblike, uključili u svoje pesničke tekstove čitav sistem kulturnih vrednosti i sadržaja nastajalih od Vizantije od današnjih dana. Tako je i u srpskoj književnosti nastao niz velikihg pesničlkih ostvarenja, u rasponu od Miljkovićevog ciklusa "Utva zlatokrila" do "Četiri kanona" Ivana V. Lalića, u kojima se pesnički dijalog sa tradicijom i kulturom ne ukazuje kao nešto što ima dekorativnu već kao nešto što ima središnju tematsko-sadržinsku ulogu, ulogu instrumenta koji vodi u samo središte jedne kulturne memorije. Bez Zorana Mišića i njegove kratkotrajne (jedva decenija i po) kritičarske delatnosti to nije bilo moguće. A danas kad toga i nema i ne može biti i na to svakako treba skrenuti pažnju. Pomalo je takijeh kritičara ko što beše Mišiću Zorane!