MILUTIN, SVETI KRALJ: Jedan od najvažnijih srpskih vladara i najveći zadužbinar, uticao na tok razvoja srpske srednjovekovne države

Jedan od najvažnijih srpskih vladara i najveći zadužbinar u srpskoj istoriji, kralj Milutin je višestruko promenio tok razvoja srpske srednjovekovne države. Tokom svoje dugotrajne vladavine (1282-1321), kralj Milutin je mudrom politikom, strpljivom diplomatijom i istrajnošću u ostvarenju svojih namera osnažio Srbiju, koja je od njegovog vremena zauzela novu, znatno višu poziciju u svetu poznog srednjeg veka u Evropi i u novom zajedništvu pravoslavnih država na Balkanu, neposredno uz Vizantiju-Pravoslavno rimsko carstvo i samog cara, koji je smatran za Hristovog namesnika na zemlji i predvodnika hrišćanske, pravoslavne vaseljene. Utirući nove puteve razvoja srpske srednjovekovne države, kralj Milutin je otvorio prostor za njeno dalje jačanje, koje je dostiglo vrhunac sa vladavinom njegovog unuka, kralja i cara Stefana Dušana, koji je uvek isticao svoju povezanost sa dedom čiju je politiku nastavio, nazivajući uvek kralja Milutina "svetim kraljem".

Kralj Milutin je doneo tri suštinske promene srpskoj srednjovekovnoj, i ne samo srednjovekovnoj istoriji. Prva je bila promena toka svetorodne loze potekle od Stefana Nemanje - Svetog Simeona, jer su do samog njenog kraja 1371. godine vladali isključivo njegovi neposredni potomci: sin Stefan Dečanski, unuk Stefan Dušan i praunuk car Uroš. Druga dugotrajna promena je bila kraljevo snažno povezivanje sa Vizantijskim carstvom i Pravoslavnim carem Rimljana u Carigradu. Nakon braka sa carevićkom Simonidom proleća 1299. godine, koje je u Carigradu definisano kao ujedinjenje srpskog kralja i vizantijskog cara, kralj Milutin je zauzeo prvo mesto nakon samog cara na pravoslavnom Balkanu, neposredno povezujući Srbiju ne samo sa prestonicom Carstva, već svojim zadužbinama i pokroviteljstvom i sa Svetom zemljom, svetim gradom Jerusalimom, Sinajem i čitavom svetom istorijom hrišćanstva. Treća i najdalekosežnija promena koju je doneo kralj Milutin bilo je stvaranje novog središta srpske države na prostorima južno od dotadašnjeg centra nemanjićke Srbije: na Kosovu i Metohiji, u skopskoj kotlini i predelima južno od vranjske kotline. Ove, sada centralne prostore srpske države i naroda, kralj Milutin će ukrasiti brojnim novopodignutim i obnovljenim zadužbinama, od Bogorodice Ljeviške u Prizrenu, preko svoje veličanstvene grobne crkve Svetog Stefana u Banjskoj i monumentalne Gračanice, zadužbina u i oko grada Skoplja, svoje nove prestonice, do Svetog Georgija u Starom Nagoričinu i manastira Prepodobnog Prohora Pčinjskog, utrvši put svojim naslednicima koji će ovu njegovu delatnost nastaviti. Ovi tada gusto naseljeni predeli, o čemu jasno svedoči i osnivačka povelja kralja Milutina za manastir Banjsku, ostaće vekovima jedan od središnjih prostora srpskog naroda, sve dok velikim seobama krajem sedamnaestog stoleća njihov karakter nije počeo da se postepeno menja.

Čitav život kralja Milutina pratile su burne političke promene, koje su obeležile ovu epohu na prostoru pravoslavnog Balkana. Već u vreme rođenja budućeg kralja Milutina 1254/55. godine desio se prvi veliki potres smrću vizantijskog cara Jovana III Vataca, koji je povratio moć Carstva uništenog nakon krstaškog osvajanja Carigrada 1204. godine, ali nije uspeo da osvoji samu prestonicu, koja se vratila pod vlast pravoslavnih Rimljana 1261. godine. Novi car Mihailo VIII Paleolog, otac Ane, sa kojom je princ Milutin bio veren 1270. godine, sklopio je 1274. godine uniju crkava sa Rimom i time izazvao novi politički zemljotres, koji je imao neposrednih posledica i na život mladog Milutina.
Umesto da postane carski zet i naslednik očeve vlasti u Srbiji, princ Milutin je bio upleten u velike političke igre. Nakon prvog kratkotrajnog braka sa vizantijskom plemkinjom čiji je otac ostao veran ortodoksiji, mladi Milutin je bio uključen u čvrst srodnički savez katoličkih vladara svojim drugim brakom sa ugarskom princezom Jelisavetom, svastikom njegovog starijeg brata Dragutina, koji je u ovoj mreži srodnika zauzimao istaknutije mesto. U vreme kada su srodnički odnosi određivali i hijerarhijski položaj vladara i država koje su predvodili, kralj Milutin je uspeo da se jednim delom izvuče iz snažnog političkog zagrljaja katoličkih ugarskih kraljeva i njihovih francuskih srodnika svojim trećim brakom sa bugarskom princezom Anom Terter 1284. godine, u vreme kada je već preuzeo prvenstvo u Srbiji u odnosu na starijeg brata. Tek brakom sa carevićkom Simonidom petnaest godina kasnije, kralj Milutin će se u potpunosti vratiti u čvrstu zajednicu pravoslavnih vladara, postavši carski zet gotovo pune tri decenije nakon što su istorijske promene i unija crkava koju je sklopio Mihailo VIII sprečile da zadobije taj status ženidbom sa tetkom svoje mlade neveste Simonide.

Dvadeset i dve godine, koliko je proteklo od ovog saveza kralja Milutina sa Pravoslavnim carem Rimljana, srpski kralj je proveo izgrađujući svoju novoproširenu državu, učvršćujući svoju poziciju u odnosu na brata Dragutina i posvećujući se neprevaziđenoj ktitorskoj delatnosti od Jerusalima, preko Carigrada, Svete Gore i Soluna, do nove prestonice Skoplja i novih središnjih prostora svoje države.

Svedočanstva o novom, uzvišenijem položaju koji je srpski kralj zadobio u čitavom pravoslavnom svetu, ostavio je njegov verni saradnik i životopisac, arhiepiskop srpski Danilo II (1324-1337). Opisujući kraljevo svetiteljsko projavljenje, samo dve i po godine nakon upokojenja, Danilo II je 1324. godine sastavio detaljno Žitije kralja Milutina, na taj način uvrstivši svog nekadašnjeg pokrovitelja i novog sveca u red srpskih svetitelja, čije su mošti u njegovoj grobnoj crkvi Svetog Stefana u Banjskoj od tada počele da čudotvore, kao što to čine neprekidno do danas.

Čudotvorne mošti Svetog kralja Milutina prenete su krajem četrnaestog veka u Trepču nakon osmanskog rušenja Banjske, a odatle 1460. godine, neposredno nakon pada srpske srednjovekovne države, u Sofiju. Mošti Svetog kralja Milutina bile su najpre pohranjene u sofijskom hramu Svetih Ćirila i Metodija, da bi se nakon nekoliko premeštanja konačno našle u katedralnoj gradskoj crkvi Svete Nedelje u ovom gradu.

Svakog 29. oktobra mošti Svetog kralja se svečano presvlače u hramu Svete Nedelje u Sofiji, a ove godine, velikim zalaganjem ambasadora Srbije u Sofiji, dr Željka Jovića, mošti Svetog kralja su na veliki jubilej, 700 godina od njegovog upokojenja prvi put u svečanoj litiji pronesene centralnim sofijskim ulicama. Posle ovog istorijskog čina, koji potvrđuje značaj Svetog kralja Milutina i snagu njegovog svetačkog kulta, usledile su brojne aktivnosti na obeležavanju velikog jubileja, koje će biti krunisane na sam praznik Svetog kralja svečanom arhijerejskom liturgijom 12. novembra (30. oktobra po starom kalendaru), kada se on proslavlja u Srpskoj crkvi.