EPOPEJA O ZANOSIMA I UDESU SRPSKOG ČOVEKA: Veliki naučni skup o romanima Dobrice Ćosića u SANU povodom veka od rođenja pisca

Verovatno je to i razlog što ćemo o njegovim romanima govoriti u prošlom vremenu, iako neki od njih, u drugom mediju, upravo doživljavaju pravu reinkarnaciju i radoznalost kod nenaviklih na čitanje. Njegovi romani otkrivaju književnu misiju koju je pisac sam sebi nametnuo - porodična saga Katića iz sada već mitskog Prerova (a koje srpsko selo nije Prerovo?) odslikava mukotrpno kretanje jedne sredine ka evropskom društvu, pre svega u surovim kovitlacima "najkraćeg veka" i pod težinom nepozvanog "točka istorije".

Ovo je istakao Vladimir S. Kostić, predsednik SANU, otvarajući juče naučni skup "Romani Dobrice Ćosića", koji je organizovala Akademija.

Za prvi roman Dobrice Ćosića, "Daleko je sunce", značajno je društveno, političko, kulturno i književno vreme u kojem je nastao, ali ga ovo delo po mnogo čemu prevazilazi, smatra Marko Nedić:

- Pored vidne etičke i ideološke dimenzije teksta, on se i jednim brojem stilskih inovacija, kao što je iz međuratnog vremena obnovljeni poetski i humanistički doživljaj sveta, emotivan odnos prema seoskom životu i prirodi, projekcija snova, naznake groteske i horskog glasa, prožimanja doživljenog govora i unutrašnjeg monologa. Onih osobina Ćosićevog stila koje će se do krajnjih mogućnosti ostvarivati u njegovoj budućoj prozi, takođe odvajao od tipičnih romanesknih ostvarenja toga vremena s ratnom temom, zbog čega je tako brzo i skrenuo pažnju kritike i čitalaca na svoje ključne umetničke osobine i vrednosti, što je prvi primetio Stanislav Vinaver.

Kada je reč o političkim pitanjima koje pokreće - vredi li se za slobodu boriti po svaku cenu, razlike u mišljenju protagonista, članova Partije, njihove psihološke nesigurnosti pred opasnošću, sumnje... - na njih je prema Nedićevom mišljenju, uticalo prijateljstvo Ćosića sa tada mladim slobodoumnim intelektualcima, u takozvanoj kući jeresi u Siminoj 9a, koji su težili većoj slobodi u kulturi, umetnosti i društvu.

Svoj treći roman - "Deobe" (1961), podsetio je Jovan Delić, Ćosić je objavio kao pisac pune stvaralačke zrelosti i ratničkog, političkog, književnog i životnog iskustva.

- Fascinantna je Ćosićeva otvorenost za novo, spremnost za učenje i samoizgrađivanje, uz naglašen, gotovo urođen, kritički odnos prema svetu: prema prošlosti i sadašnjosti, a ako imamo u vidu njegov roman "Bajka" - i prema budućnosti. To znači da je Ćosić negovao i izgrađivao svoje osećanje odgovornosti i prema književnosti, i prema Jugoslaviji, i prema istoriji, i prema sopstvenom narodu, bez obzira na ličnu cenu koju je plaćao i koja mu je učestano surovo ispostavljana - naglasio je Delić, otkrivajući kako je put do "Deobe", pa čak i do naslova romana, bio naporan, dramatičan, te je u njih ugrađeno sedam godina piščevog života.

Baveći se romanom "Bajka" (najmanje tumačenim, ali i najmanje pročitanim od publike), Marko Avramović, primećuje da je delo doživelo i retke počasti u našoj književnosti: Antonije Marinković mu je 1978. posvetio monografiju, "Anđama moderni Mefisto", a ovaj rukopis naveo je Slobodana Selenića, da mu se dva puta vraća, piše i dopunjuje esej o njemu.

- U svojoj antiutopijskoj viziji Ćosić je predstavio državu Kamoniju, koja obavezuje svoje stanovnike da budu srećni. Posebno je zanimljiva perspektiva iz koje pripovedač "Bajke" sagledava ovu državu budućnosti - ističe Avramović.

- Zahvaljujući paktu koji sklapa sa moravskim đavolom Anđamom, Ćosićev junak se rađa u Kamoniji i provodi u njoj čitav svoj vek, od ranog detinjstva do starosti.

Tumačeći "Vreme smrti" u kontekstu srpskih romana o Velikom ratu, Predrag Petrović primećuje kako su dokumenti poslužili Ćosiću kao polazna tačka književne imaginacije:

- Snagom politički i nacionalno samosvesne i promišljene imaginacije pripovedač "Vremena smrti" spoznao je i izrazio ono što u dokumentima nije našao, a što se ticalo moralnih dilema, emotivnih lomova i duhovnih otkrovenja istorijskih ličnosti koje su preobražene u književne likove... Tetralogija "Vreme smrti" upravo potvrđuje koliko jedan roman, snagom svoje poetske vizije, može uticati na oblikovanje nacionalne svesti o istorijskim događajima, odnosno koliko književnost može biti okosnica naših duhovnih preobražaja i kritičke spoznaje prošlosti - njenih trijumfa, poraza i zabluda.

Prema mišljenju Danice Andrejević Srbija nema nacionalnijeg pisca od Dobrice Ćosića:

- Ćosićevi junaci imaju u osnovi svog antropološkog bića politiku kao sudbinu koja im se dešava obično nevoljno i nametnuto. Istorija se u njegovim romanima ukazuje kao sila zlog iskustva u kontekstu širokog zamaha društvenih pokreta i lomova. Svedok i saučesnik međuratne Srbijice u "Vremenu zla", njen partizan, njen političar, njen biograf, akter, tvorac i kritičar ideologije nove države, Ćosić je u svojim romanima izrazio to iskustvo, naročito kada je reč o problemskoj diskusiji, raspravi, traktatima i borbi mišljenja njegovih likova.

Poslednju Ćosićevu beletrističku knjigu, dvotomni roman "Vreme vlasti", analizirao je Petar Pijanović, uočavajući prepoznatljiv piščev rukopis, ali i neočekivane novine.

- Veliki ciklus o porodici Katić ovim je konačno završen dajući priliku da se u njemu vidi ne samo slojevita porodična saga, već i razuđen mozaik srpske istorije novoga veka, pa i modernih vremena - rekao je Pijanović.

- Tako se formira raznolika i dinamična celina koja se kao roman-reka ili velika pripovedna matica preliva iz jedne knjige u drugu. Ona kroz priču o porodici tvori epopeju, tj. ciklus romana o iskušenjima i trpnji srpskog čoveka, njegovim zanosima i udesu, odnosno umoru od istorije.

Ovaj roman, prema njegovim rečima iz novog ugla prevrednuje ono što je Ćosić stvarao:

- U sebi sabirajući iskustvo bivšeg revolucionara, političara i nesuđenog oca nacije te hvaljenog i osporavanog pisca, on u svome poslednjem romanu pokušava da odgovori na sve te izazove. Otuda je "Vreme vlasti" veliki poetički komentar njegovog stoleća, ideja i zabluda, ličnih uverenja i samoobmana, tuđih i svojih grešaka i postupaka - zaključio je Pijanović, dodajući da je "Vreme vlasti" roman moderne klasike.

Aleksandar Jovanović je ukazao na značaj Ćosićevog teksta "Zlatousti Radoje" iz njegove zavetne knjige "Prijatelji moga veka". Tekst je posvećen Radoju Krstiću, kamenorescu, seljaku i komunisti iz moravskog sela Popine koga su četnici zaklali na Badnje veče 1942.

Tako je u bratoubilačkom ideološkom ratu završila, kaže pisac, "najpametnija seljačka glava moravskog naroda".

- Ne pristaje autor samo na zaborav zlatoustog Radoja nego se ne miri ni sa poništenjem njegovih zanosa, a još manje sa promenom istorijske uloge onih koji su ga zaklali. Iako je Istorija porazila i jedne i druge, za Dobricu Ćosića je to duboko nepravedan čin. Ne može se pamtiti Radoje Krstić, ako se zaboravi, relativizuje i ulepša slika onih koji su ga klali: između poraza i pomirenja, po njegovom mišljenju, stoji neprelazni zjap.

Drugačije rečeno, deobe se mogu ukinuti, ali se, čak i dok nestaje podeljeni narod, ne smeju prevazići - naglašava Jovanović.

Ćosić je prvi srpski pisac koji je napravio dubok i umetnički relevantan zahvat u političku istoriju Srba, tvrdi Duško Babić:

- Ratnu i političku dramu srpskog naroda u 20. veku on je vezao za zavetnu, u biti - metafizičku istorijsku svest srpskog naroda. Nije preterano tvrditi da se Ćosićev istorijski roman u srpskoj književnosti pojavio kao njena imanentna nužnost koja je zahtevala da se zamršaji novije srpske istorije raspetljaju i rasvetle iz iskustva nasleđenih, mitopoetskih predstava i istina. Zato su Ćosićevi istorijski romani tako široko prihvaćeni osamdesetih godina prošlog veka kao knjige pisca iz naroda i za narod.

Opsesija i usud

DOBRICA Ćosić svojim delom, zahvata impozantan period: kraj 19, čitav 20. i sam početak 21. veka - rekao je Aleksandar Ćuković. - Roman je bio i ostao referentno telo ovoga pisca, opsesija i usud kojoj je robovao i za koju se istrajno i živo zanimao i onda kada je ispisivao stranice teksta koje nisu roman. Njime se pomno bavio i onda kada je, po sopstvenom priznanju, ispunjavao nagon za pisanjem zapisujući događaje i pojave od opšteg značaja.

Unutrašnji uslov

U DELIMA Ćosića literarnost nadilazi istoričnost, mišljenja je Marko Krstić:

- Kao da je Dobrica Ćosić samom sebi postavio neki unutrašnji uslov, neki stvaralački aksiom i zadatak - da sve što napiše mora biti u nekakvom skladu i saglasju, u nekakvom totalitetu, u određenom mandelbrotovom obliku, u kome su romani ili dnevnički zapisi, i tako redom svaki od njih, makar približno, umanjeni razlomljeni fraktali jedne te iste celine.

ZAPRATITE NPORTAL NA FEJSBUKU