SEĆANJA NA DRUŽENJE SA BRETONOM I DALIJEM: Akademija čuva legat Marka Ristića sa jedinstvenom bibliotekom nadrealizma

Njegovu zaostavštinu, čija je okosnica biblioteka sa više hiljada prvorazrednih naslova, kao legat danas čuva Srpska akademija nauka i umetnosti. To je samo jedna od zbirki akademika - najznačajnijih srpskih naučnika, književnika i umetnika, o kojoj ova institucija vodi brigu i čini je delom kolektivnog znanja srpskog naroda.

Ristićeva biblioteka, kada je o nadrealizmu reč, ubraja se u sam svetski vrh. Za nju se zna širom Evrope, a proučavali su je i studenti i postdiplomci najprestižnijih francuskih univerziteta. Reč je o fondu sa oko 10.000 naslova, među kojima je i suvo zlato - gotovo 4.000 primeraka nadrealističkih časopisa, kompletnih i sistematizovanih serija, koji su raritet u globalnim razmerama. Ovi magazini u kojima su svoje tekstove objavljivali autori - najveća imena svoga doba prvorazredni su izvor za proučavanje ne samo nadrealizma, kao po mnogo čemu jedinstvenog umetničkog pokreta, nego i tendencija sveukupne međuratne evropske kulture.

U posebnoj sobi palate u Knez Mihailovoj ulici, u centru Beograda, pohranjene su Ristićeve knjige, koje je godinama sakupljao i neprekidno im se vraćao. Posebnu vrednost imaju primerci koje je dobijao na poklon od svojih francuskih prijatelja nadrealista Anrija Bretona, Pola Elijara, Luisa Aragona... Ove publikacije, mnoge sa ličnim posvetama autora, koje su istorijski i ideološki vetrovi kasnije razvejavali na različite strane, živo su svedočanstvo intelektualnog značaja Marka Ristića i njegovih konekcija sa duhom vremena u kome je stvarao.

Otac nadrealizma Andre Breton u posvetama Ristiću nije propuštao da pomene i njegovu suprugu Ševu, Žan Pol Sartr je pisao svega nekoliko reči za uspomenu, a Salvador Dali je svojeručno potpisao knjigu koju je objavio u Parizu sa reprodukcijama svojih slika pod programskim naslovom "Osvajanje iracionalnog".

I nasumični pogled na bogatu Ristićevu biblioteku, koja je danas jedan od bisera fondova SANU, opisuje njegov životni i politički put. Stara izdanja, mahom na nemačkom i francuskom, Getea, Homera, Balzaka, Igoa, zatim dela gotovo svih nadrealista, Frojda, Remboa, luksuzne međuratne umetničke monografije, memoarske studije Drugog svetskog rata, bogata posleratna politička literatura, sa nezaobilaznim sabranim delima Josipa Broza i Edvarda Kardelja.

U sobi-legatu Marka Ristića nalazi se i njegov pisaći sto, za kojim je godinama radio.

Baš za tim stolom napisao je stotine članaka, eseja, kritika, ali i antologijske tekstove koji su bacali drugačije svetlo na njegovu ličnost, načela i doživljaj politike. Takav je svakako dobro poznati esej "Tri mrtva pesnika", posvećen Rastku Petroviću, Polu Elijaru i u vreme pisanja teksta još uvek živom Milošu Crnjanskom. Takođe, na istom mestu rođeni su i sumorni članci objavljivani u "Politici" s jeseni 1944, koji su, po mnogima, bili uvertira za potonji Ristićev ambasadorski angažman u Parizu.

Ambijent njegove radne sobe dočaravaju u SANU i skice i crteži, lični predmeti, kao i pisaći sto - sekreter njegovog dede, čuvenog ministra i predsednika vlade, ali takođe i akademika s početka 20. veka, Jovana Ristića.

Među knjigama ovog legata u SANU nalazi se i prvi automatski tekst srpske književnosti, koji je najavio novi, avangardni i nadrealistički metod pisanja koji će biti zaštitni znak novog pokreta. Reč je o Ristićevom "Primeru" iz 1924. koji je nastao odmah po objavljivanju Bretonovog prvog "Manifesta nadrealizma". Ovaj rad bio je očigledan dokaz da je tek afirmisan novi metod pisanja moguć i u jugoslovenskoj umetničkoj sredini.

Tekst Marka Ristića, koji je sasvim na liniji Bretonove postavke, i danas služi kao egzemplar književnog nadrealizma - pisanja bez težnje ka estetizaciji jezika, ulepšavanja, opisivanja. Sam autor, opisujući novu tendenciju, naglašavao je da poenta ne mora da bude ni razumljivost, već samo praćenje impulsa i toka neprimenjene misli.

Srpski nadrealizam i njegove veze sa francuskim, pojava su za koju ne jenjava interesovanje među stranim istraživačima i književnim teoretičarima. To je i razlog što na vrata SANU često kucaju strani studenti i autori, ali i zaljubljenici u epohu međuratne Evrope.

Na policama Ristićeve biblioteke je i almanah "Nemoguće" iz 1930. koji je kao manifest pokreta izašao u Beogradu sa potpisom trinaestorice članova grupe - Aleksandra Vuča, Oskara Daviča, Milana Dedinca, Mladena Dimitrijevića, Stevana Živadinovića, Radojice Živanović, Đorđa Jovanovića, Đorđa Kostića, Dušana Matića, Branka Milovanovića, Koče Popovića, Petra Popovića i Marka Ristića. U almanahu, osim beogradskih nadrealista, sarađuju i francuski intelektualci - osim Bretona, Aragona i Elijara, i Benžamin Pere, Rene Šar i Andre Tirion.

NEMOGUĆE KAO OPREDELjENjE

NAKON programskog almanaha "Nemoguće", koji je jedan od međaša međuratne srpske književnosti, objavljeno je više publikacija nazvanih "nadrealistička izdanja" u kojima se oseća važan uticaj Marka Ristića. Tu se ubrajaju "Pozicija nadrealizma" (1931), "Nadrealizam danas i ovde" (1931-1932), "Nacrt za jednu fenomenologiju iracionalnog" (1931) Koče Popovića i Marka Ristića, "Položaj nadrealizma u društvenom procesu" (1932) Oskara Daviča, Đorđa Kostića i Dušana Matića, "Anti-zid" (1932) Stevana Živadinovića i Marka Ristića i "Jedan nadrealistički odgovor" koji potpisuje više autora.