OD DVORSKOG ČINOVNIKA DO MITSKE LIČNOSTI: Nikola Moravčević o istorijskom romanu "Knez Lazar Hrebeljanović",

Nezadovoljan što kao "stavilac" (niži činovnik) punih 12 godina nije napredovao ni korak u službi na dvoru cara Uroša sa porodicom se seli u Kruševac, koji je u to vreme smatran bestragijom na severu Raške sa jedva 1.600 duša.

Ovim prizorom započinje veoma uzbudljiv i ubedljiv istorijski roman "Knez Lazar Hrebeljanović" Nikole Moravčevića (1935), u izdanju "Arhipelaga". Dodatnu ozbiljnost o ovom delu daje i to što je pisac nekoliko decenija radio kao univerzitetski profesor u Čikagu, bio osnivač Odseka slavistike i vodio jedini američki naučni časopis posvećen srpskoj kulturi Serbian Studies. U više od 200 naučnih radova napisao je i 15-ak istorijskih romana iz srpske prošlosti za koje je dobio nagrade "Rastko Petrović" i "Janko Veselinović". Već od prvih stranica romana, Knez Lazar je prikazan kao čovek od krvi i mesa što baš i nije bilo lako s obzirom na stvoreni kult, o čemu Moravčević, za "Novosti", kaže:

- Moralo se ići kroz razne manje poznate, no istorijski pouzdanije izvore van hagiografskih spisa koji su tada bili u modi. No ni do hristoloških spisa o knezu Lazaru nije došlo slučajno, nego po tendenciji kneginje Milice, koja je prihvatila sultan Bajazitovu ponudu da bude vazal i regent njenom maloletnom sinu Stefanu do njegovog punoletstva. Samo od 1389. do 1420. godine takvih slova i žitija je već bilo napisano desetak, među kojima su neka i od njenih najbližih saradnika, kao od srpskog patrijarha Danila i monahinje Jefimije, koja je tad živela na dvoru u Kruševcu i pomagala joj u vaspitanju njene dece. Inače, istorijski podaci pokazuju da je kneginja Milica želela da se već uspostavljeni prestiž njenog muža među srpskom vlastelom ukoreni i u srpskom narodu kao hristološki kult na istoj visini kakav je već postojao o začetniku svetorodne nemanjićke dinastije i njenom direktnom pretku Stefanu Nemanji. Znala je da će to biti od ogromne pomoći Lazarevom maloletnom nasledniku, kasnijem despotu Stefanu Visokom.

Udovoljivši joj u tome, srpska crkva je odmah po prenosu Lazarevih mošti sa Kosova u Ravanicu (što joj je Bajazit samo dve godine posle Kosovskog boja dopustio), proglasila viteškog kneza srpskim svecem.

Tri godine po dolasku u Kruševac, sada župan Lazar, naslućujući da su mu najveća pretnja nezajažljiva braća Mrnjavčević, uspeo da za saveznike pridobije mladog i drčnog raškog župana Nikolu Altomanovića, braću Musić, Vuka Brankovića, pa i samog cara Uroša. U romanu su veoma živopisno date slike zavađenih srpskih velmoža koji su radili jedni drugima o glavi, ne videći odakle im prava opasnost preti.

- Iznenađujuća činjenica je da je tadašnja stara srpska vlastela bila toliko slepa prema opasnosti turske najezde da je posle poraza i smrti braće Mrnjavčevića na Marici 1371. godine jedino bila zainteresovana kako da što pre prigrabi njihove velike posede. I Vukašina i Uglješu vlastela je prezirala kao bedne skorojeviće, koji su uzjahali malodušnog Dušanovog sina, cara Uroša, za ogromne privilegije, uključujući i kraljevsku krunu Vukašinu, na čijem se krunisanju niko od moćne srpske vlastele nije ni pojavio. Pošto je on bio malog rasta i prilično neugledan, njegov narodni nadimak je bio "žura", što bi danas značilo "žgoljavko". Među tad već ustaljeno verolomnom, gramzivom i bezobzirnom srpskom vlastelom moravski knez Lazar imao ponajviše umeća da svoje planove postiže sa izvesnom merom ljudskosti i strpljenja. Ni Mrnjavčevići, ni Balšići, ni mladi župan Altomanović se u širenjima svojih poseda nisu pridržavali nikakvih moralnih načela, a knez Lazar je bar među vlastelom iz svog tabora uživao prestiž uglavnom umerenošću i snagom svoje ličnosti.

Već od prvih meseci u kruševačkoj župi Lazar se pokazao kao veoma praktičan i preduzimljiv u uređenju svojih krajeva, nastojeći da se porezi redovno plaćaju i poveća proizvodnja srebra u rudnicima. U tome mu je od velike pomoći bio logotet (državni sekretar) Damjan Jakšić kao i nadzornici rudnika kojima je to bilo puno zaposlenje.

- Knez Lazar je veoma ozbiljno prihvatio ideju sveopšteg ekonomskog unapređenja moravske Srbije i brzo mu je postalo jasno da će razvoj rudarstva doneti najveće prihode njegovom trezoru. I zato on svom logotetu Damjanu Jakšiću još 1373. godine kaže da su spisi o toj delatnosti u ekonomskom smislu za njih isto toliko važni, koliko je za Srbe na duhovnom i umetničkom planu važno "Miroslavljevo jevanđelje". I pod njegovim podstrekom rudarstvo je procvetalo, od gvožđa koje se vadilo i topilo oko Kučeva i Majdanpeka, bakra, koji je vađen oko Kučeva i na Rudniku i olova i srebra na Kopaoniku, na Rudniku, kod Novog Brda i na Mokroj Gori.

U romanu je posebno poglavlje posvećeno vraćanju Srpske pravoslavne crkve u pravoslavni svet, posle 22 godine izopštenja, što nije bilo ni malo jednostavno a u čemu je Lazar odigrao ključnu ulogu. Pozadinu tog velikog duhovno-političkog problema u romanu objašnjava novoizabrani šumadijski episkop Rajić.

- Ceo problem je počeo time što je car Dušan proglasio svog priznatog pravoslavnog arhiepiskopa Joanikija prvim patrijarhom Srpske pravoslavne crkve da bi ga on onda mogao krunisati za cara, a taj čin je tadašnji romejski uzurpator Jovan Kantakuzen pokušao da uništi anatemom tadašnjeg romejskog vaseljenskog patrijarha Kalista bačenom ne samo na njih dvojicu, nego i na sve vernike Srpske pravoslavne crkve. Dalje postojanje te anateme kasnije je postalo veliki problem na Svetoj Gori, jer po pravilima pravoslavlja atonski oci nisu mogli da u svoje svetinje primaju monahe rukopoložene od strane srpskih arhijereja, iz Atosa je u moravsku Srbiju poslan Starac Isaija da to razreši, što je indirektno već bilo romejsko priznanje da je knez Lazar najznačajniji srpski vlastelin toga doba, jer su oni prvo došli njemu. No on je i to diplomatski rešio time što je Isaiji i delegaciji atoskih monaha u toku razgovora stavio do znanja da moraju otići i u Peć kod tadašnjeg srpskog patrijarha Save, što su oni i učinili i tek tada je ta politički proizvedena anatema konačno skinuta.

Svi najznačajniji momenti iz Lazarevog života u knjizi su predstavljeni na romansijerski način, izuzev onog najznačajnijeg Kosovskog boja, koji je dat iz ugla istoričara.

Odgovarajući na pitanje koji su za to bili razlozi, Moravčević kaže:

- Ogromne su kontradiktornosti između postojećih istorijski autentičnih podataka praktično o svemu u toj bici, osim datuma srpskog praznika Vidovdana 1389. godine. Vesti o smrti turskog sultana Murata u tom boju, slane na Zapad od strane kralja Tvrtka Kotromanića (koji je na Kosovo poslao svog najboljeg vojskovođu Vlatka Vukovića sa oko 6.000 kopljanika) su odmah tumačene da je to bila velika hrišćanska pobeda, te se to proslavljalo zvonjavama crkvenih zvona i slavljima. Posle uporedbi množine hrišćanskih i islamskih kasnijih istorijskih podataka o toj bici, zaključio sam da je najverodostojniji od svih ostao kratak izveštaj u jednoj dubrovačkoj hronici koja sasvim objektivno zaključuje: "Pobedu na Kosovu nisu dobili ni Srbi ni Turci, jer je bila velika pogibija".

Što je više vreme prolazilo od tog događaja sve su se više pojavljivali motivi koji su plod domišljanja i slobodne obrade raznih pojedinosti o kosovskom sukobu, dodaje pisac.

Iz svega toga je maštom i vremenom izrastao značajan kodeks oslobodilačke etike, prepun najpozitivnijih normi ljudskog ponašanja prema svetlim idejama slobode i ropstva, časti i junaštva. Ta vidovdanska etika najširi i najuticajniji procvat doživela je u narodnoj poeziji.

Dve vojske

- Prema utemeljenim istorijskim podacima, na Kosovu polju sudarila se turska "orda" od oko 30.000 ratnika sakupljenih iz anadolskog i rumelijskog dela carstva sa srpskom vojskom od oko 21.000 boraca sakupljenih iz Lazareve kneževine kosovskog poseda Vuka Brankovića i bosanskog poseda kralja Tvrtka. U žestokoj i bespoštednoj bici knez Lazar je odlučio da ni po cenu smrti ne odustane i sudbina mu je to i dodelila - ističe pisac.