ŽIVA PROŠLOST

U današnjem svetu, beleži Dominik Mojsi, "borba za identitet zamenila je ideologiju".

Posle ratova za jugoslovensko nasleđe teško i sporo su se zasnivale studije posvećene srpskim istorijskim i identitetsko-kulturnim fenomenima, pitanjima i problemima. A kada su započele, one su se vremenom oformile u naučnu disciplinu koja se danas najčešće naziva srbistikom. U Srbiji i Republici Srpskoj tome su različiti kvalifikovani istraživači i autori dali dostojan obol. I sada imamo vrednu i valjanu, a odavno potrebnu, biblioteku knjiga koje se, sa različitih naučnih i metodoloških polazišta, osnovano bave studijama srpske kulture. Toj je skupini Duško Babić pridružio knjigu Zaveti i preispitivanja (Centar za srpske studije, Srpska književna zadruga, Banjaluka-Beograd, 2023).

Ustrojena tako da pregledno i logično postavi istorijsko-saznajnu osnovu na kojoj se razmatraju određena opštija pitanja i teme, kao i sasvim konkretna književno-umetnička dela, ova se eklektička, afirmativna, problemska, analitička i polemička knjiga čitaocu najpre obraća učenim i veoma uputnim predgovorom. U njemu se, već s početka, definišu neka "esencijalna obeležja srpske istorije i nacije". Ona su pohranjena u književnosti, koja je prepoznata kao "uporišna tačka formiranja nacionalne svesti i čuvar opstanka".

Određujući književnosti važno mesto u sistemu nacionalne kulture, autor je prepoznao i izdvojio dve linije njenog "unutrašnjeg samorazvoja". Jednu obuhvata istorijsko-zavetni, a drugu njen kritički tok.

Na tragu izučavanja Jovana Deretića, Duško Babić je ponovio i utvrdio kako je "srpska istorija bila glavni predmet stare književnosti", kao i to da je u novom dobu etnocentričnost: "istorija narodna osnovna tema i 'ključna reč' cele srpske književnosti". Potom, da nacionalnu književnost postojano odlikuje i njena "otvorenost za drugo i drugačije".

Stanje "otvorenosti" za druge fenomene i sadržaje dovelo je stariju srpsku književnost do mogućnosti da se kroz prizmu kritičkog sagledavanja "istorije, mentaliteta i navika naroda, ponajviše prosvetiteljskim trudom Dositeja Obradovića, odbaci jedan deo tradicije i uspostave "osnov i pogram radikalne promene kulturnog modela na kojem je vekovima počivala srpska književnost".

Jednom započet, taj se idejni, misaoni i stvaralački pravac nastavio. Njemu su pisci međuratne avangarde (ekspresionisti i nadrealisti) snažnim otklonom od nacionalne tradicije, "a time i od zavetnog jezgra srpske književnosti", dali odsudni pečat. A on je danas postao podržavani i poželjni stvaralački smer i anacionalni trend.

Naredni deo knjige u odvojenim esejima razmatra definisane odlike zavetne i kritičke tradicije u stvaralaštvu istaknutih predstavnika starije, romantičarske i realističke književnosti. Kod Njegoša, kao temeljnog pisca zavetnog modela tog moćnog toka srpske tradicije i Petra Kočića koji se, koliko i Njegoš, stvaralački oglašavao iz "zavetne i mitopoetske dubine nacionalnog bića". Napominjući "fenomen hajdučije" autor se sasredio na neka od temeljnih pitanja Andrićeve književnosti, kakva su "viđenje naroda i istorije", podrazumevajući da je ovaj veliki pisac "najdublje sagledao našu istorijsku prošlost i "znao u dušu dinarskog čoveka". I on se stvaralački naslanjao na "njegoševsko razumevanje istorije i naroda kao zavetne zajednice".

Naredni tekst je posvećen našoj narodnoj književnosti kao homerskoj, jedinoj i pravoj tradiciji. I to u svetlu njenog savremenog umanjivanja, osuđivanja i oporočavanja. Babić uviđa kako ona ima "posebno mesto u našoj književnoj i kulturnoj istoriji", i rezolutno zaključuje da je i dalje "živi i čisti izvor lepote - uzvišene etike, jasne misli, večne mladosti jezika". Naročito ističući njen "vaspitni potencijal".

Završni tekst drugog poglavlja razmatra status i vrednost narodne kulture u koncepciji istorije Jovana Deretića. Deretić je smatrao da srpska književnost ima naglašeno osećanje sopstvenog identiteta, kao i to da je ona u suštinskoj sprezi sa istorijom. Ta shvatanja Babić podrazumeva, prihvata, proverava i afirmiše kroz sve testove knjige.

U njenom trećem poglavlju on narečene aspekte konkretizuje, čita i tumači u delima odabranoh pisaca. Kod Miloša Crnjanskog "apoteozu krvi u ranoj lirici". Kod Dobrice Ćosića "istoriozofske aspekte u romanima". Kod Milovana Danojlića simboličko-značenjski potencijal slike Srbije u njegovog lirici. Dok u prozi Jovana Radulovića Babić usredsređeno ispituje "antinomije zavičajnosti".

Završno poglavlje kroz dva teksta problemski i kritički je okrenuto horizontu savremenosti. U prvom tekstu se razmatra zasnivanje redovnog kola Srpske književne zadruge u novovremenim turbulentnim okolnostima, dok se završni tekst bavi pitanjem "Kuda ide srpska književnost, danas?". U oba teksta se zapaža Babićeva sklonost nacionalno-patriotskim vrednostima, kao i svest o tome da su one ugrožene. Zbog toga on otvoreno zastupa dela nacionalne klasike i vrednosti koje ona baštini, kao što se polemički osvrće na savremenu pojavu samoporicanja i prezira "vlastitog naroda bez presedana".

Kada iznosi nasleđena razumevanja i interpretativne uvide, kada reaktivira tradiciju i kada posmatra savremeni kulturni rat, njegove aktere i hroničare, kada pažljivo raščitava konkretan književni tekst i kada iznosi vlastite sudove i polemičke opaske, Duško Babić je smireni i upućeni tumač okrenut stabilnoj slavi prošlosti i brižno nadnesen nad zatamnjenu sutrašnjicu. Njegovi su tekstovi podesni i korisni za uvodno i opštije saznavanje o istoriji srpske kulture i književnosti, kao i za sasvim konkretizovano razumevanje aktiviranih tema i dela. Ima u njima pratilačkog ponavljanja, ali i sasvim osobenih zaključaka, vrednih obaveštenja, pravilnih i tačnih usmerenja i ocena.

Klasično zasnovana i pažljivo oblikovana, skrupulozno i učeno pisana, aktuelna i polemički živa, knjiga Zaveti i preispitivanja Duška Babića računa na odziv osvešćenih i zainteresovanih čitalaca, kao na prirodan i nužan gest kojim se potvrđuje i snaži magistralna linija našeg kulturnog i književnog nasleđa. Njegovog razumevanja i prihvatanja kao navažnije identitetske osnove. Trajnog belega prošlosti i neupitne zaloge budućnosti.