BEOGRADSKA FRESKA U METALU: Zaboravljeno monumentalno delo Frana Delalea već pedeset godina krasi "Beograđanku"

Jedno od njih je velika četvorodelna kompozicija, ugravirana na oko 80 kvadratnih metara aluminijuma, čiji je autor Frane Delale (Trogir, 1929 - Beograd, 2008). Po svemu sudeći, ovo delo nikada nije imalo zvaničan naslov, ali je jasno da je njegova tema naš nepokorivi grad, odnosno da je umetnik personificirao sve bitke za Beograd kroz vekove i milenijume, nakon kojih je Beograd uvek izranjao kao Feniks iz pepela.

Frane Delale završio je Akademiju primenjenih umetnosti u Zagrebu, ali je najveći deo svog života proveo u Beogradu. Bavio se slikarstvom (raznih tehnika), vajarstvom i oblikovanjem enterijera privatnih kuća i javnih zdanja, od luksuznih hotela, banaka i sala za konferencije, do fabričkih prostora. Ostvario je brojna dela širom bivše Jugoslavije, ali i u dvadesetak zemalja u inostranstvu, kao što su Rusija, Češka, Sjedinjene Američke Države, Egipat, Gana, Tanzanija i druge. Takođe je ušao i u Ginisovu knjigu rekorda jer je 1988. godine izradio nacrt i dizajn za najveću tapiseriju na svetu (veličine 1.242 kvadratna metra) sa predstavama iz istorije Iraka, koja se najverovatnije i danas nalazi u nekoj od palata u Bagdadu.

Radi se o umetniku renesansnog kova, kako po svestranosti interesovanja i talenta, tako i po monumentalnosti njegovih dela, inventivnosti i neustrašivosti u eksperimentisanju novim tehnikama i večitoj odanosti klasičnim principima umetnosti. Frane Delale je imao životni kredo koji je glasio "Nula dijes sine linea", odnosno "Nijedan dan bez crte", a u njegovom slučaju - bez crtanja. Oni koji su ga poznavali sećaju se da je bio u stalnom pokretu s jednog projekta na drugi, neretko simultano posvećen nekolicini radova u progresu, ali uvek spreman da zainteresovanima velikom brzinom i još većim žarom opiše i objasni svoju trenutnu stvaralačku viziju.

U Beogradu je Frane Delale ostvario više umetničkih dela i ambijentalnih celina, od kojih se posebno isticala šalter-sala Invest banke na Terazijama. Nažalost, najveći deo njegovih radova u prestonici nije sačuvan. Jedan od retkih izuzetaka je pomenuta kompozicija na aluminijumu, na terasi šestog sprata "Beograđanke". Kao što je pri izgradnji ovog našeg oblakodera prvi put u Jugoslaviji primenjeno 20 novih građevinskih i instalacionih metoda, i za izradu ove Delaleove grandiozne kompozicije prvi put u svetu je korišćena tehnika anodne oksidacije i elektrotehničkog bojenja, kako saznajemo iz novinskog članka koji je tom prilikom objavljen u "Politici". Umetnikov sin Darko Delale, slikar i arhitekta, seća se da je njegov otac ovo delo izradio u aluminijumskom kombinatu "Đuro Salaj" u Nišu.

Korišćene su iste aluminijumske table od kojih je napravljena i montažna, metalna viseća fasada, takozvana zid-zavesa kojom je oplaćena cela "Beograđanke". Table su sečene na uske aluminijumske trake (u finalnom delu međusobno povezane žljebovima koji dozvoljavaju širenje i skupljanje u različitim vremenskim uslovima) koje su premazivane zaštitnom bojom da bi umetnik, potom, grebao po toj boji alatkama koje je sam pravio. Zatim su trake potapane u kade za elektrolizu, gde je kiselina nagrizala crtež, odnosno delove nezaštićene bojom. Posle skidanja zaštitne farbe ostajao je trajno ugravirani crtež. Sledeći korak je bilo takozvano bruniranje, da bi pojedini delovi dobili istu boju tamne bronze koju imaju fasade "Beograđanke". Pokrivane su površine koje je trebalo zadržati u prirodnoj boji aluminijuma, a nezaštićene površine su opet izlagane procesu u kadama za elektrolizu, priseća se Darko Delale. Ovako dobijena bronzana boja istovremeno deluje i kao otporan zaštitni sloj aluminijuma, kako na fasadama zgrade, tako i na Delaleovom delu. Igrom slučaja, prozori umetničkog ateljea Frana Delalea, koji se nalazio u potkrovlju jedne višespratnice u Resavskoj ulici, gledali su tačno na ovu njegovu kompoziciju postavljenu na ekskluzivno mesto najvišeg zdanja u gradu, ostajući tako u njegovom vidokrugu kao stalni ponos i podsticaj.

Pre 20 godina, povodom obeležavanja 30. rođendana Palate "Beograd", snimljena je celočasovna televizijska emisija o istorijatu nastanka zgrade. Tom prilikom arhitekta Branko Pešić, tvorac građevine, između ostalog je ispričao da je angažovao 22 istaknuta beogradska umetnika da svojim radovima ukrase objekat, od ulaznog foajea u prizemlju, preko ekskluzivnog restorana na petom spratu i Kluba poslovnih ljudi na šestom, do osmatračnice na 22 spratu. Osim Delaleovog dela, koje još uvek postoji na terasi šestog sprata, prostorije nekadašnjeg kluba na ovoj etaži svojevremeno su takođe krasili tapiserija Nađe Volčko, šest medaljon-slika Olje Ivanjicki, keramička skulptura Dušana Mihajlovića (koji je u keramici obradio i sve šankove u klubu), kao i fontana Oskara Berbelja. Rečima arhitekte Marije Andrejević, ćerke arhitekte Branka Pešića, "umetnička dela su predstavljala integralni deo objekta, što je u tadašnjoj jugoslovenskoj arhitekturi predstavljalo redak primer totalnog dizajna". Autor zgrade je osmislio svaki detalj umetničkog predstavljanja u prostoru i povezao ga sa namenom građevine, ali pre svega sa istorijskim razvojem Beograda, napisala je Andrejevićeva u naučnoj studiji posvećenoj Palati "Beograd" koju je pre dve godine, u saradnji sa istoričarkom umetnosti Marijom Pavlović, objavila u časopisu "Nasleđe" Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.

Nekim umetničkim delima koja su svojevremeno doprinosila lepoti enterijera "Beograđanke" tokom godina se izgubio trag. Srećom, monumentalna kompozicija sa predstavom svih bitaka za Beograd se sačuvala, a zahvaljujući korišćenju inovativne tehnike ona je u savršenom stanju i posle pola veka, baš kao i fasade "Beograđanke". Njen beskrajno talentovani autor Frane Delale nazvao ju je "freskom u metalu" i nadao se da će dočaravati "sadašnjim i svim budućim posetiocima Beograđanke herojsku istoriju našeg glavnog grada".