"NOVOSTI" OTKRIVAJU: Prvi „far” u istoriji filma nastao u Beogradu

PRVA filmska vožnja (ili vožnja kamerom) u istoriji filma izvršena je 24. avgusta (11. avgusta po "starom" ili julijanskom kalendaru) 1913. godine! Gotovo celom dužinom Knez Mihailove ulice u Beogradu, autor (odnosno "izumitelj") ove vožnje (u praksi se danas naziva travelling shot, tracking shot ili dolly shot, a u nas "far", od nemačkog fahraufnahme) bio je, po svemu sudeći, prvi srpski filmski snimatelj Slavko Jovanović, (1887-1962) koji je neutvrđenog dana izvršio probu snimanja vožnjom unazad da bi snimio paradu srpske vojske - pokretnom kamerom!

To je, ujedno, bio i svojevrstan eksperiment, jer se fimski "far" do tada nije koristio nigde u svetu, a sve svetske enciklopedije kao prvi primer upotrebe "filmske vožnje" navode studijski "far" u italijanskom igranom spektaklu "Kabirija" reditelja Đovanija Pastronea, kojim je bio oduševljen veliki američki reditelj Dejvid Vork Grifit i primenio sličan "far" u svom čuvenom filmu "Netrpeljivost" 1916. godine, pa su otud mnogi istoričari navodili Grifita kao "oca pokretne kamere". Pastrone je snimao "Kabiriju" u jesen 1913, a prikazao tek sledeće, 1914. godine, pa je, prema tome, Jovanovićeva vožnja nominalno "starija" od Pastroneove godinu, a od Grifitove pune tri godine! Ovaj kadar u kontinuitetu od 2 minuta i 15 sekundi tehnički je gotovo savršeno izveden i ubačen u film pod nazivom Parada srpskih pobednika, čiji je producent bio beogradski preduzetnik Đoka Bogdanović (1860-1915), vlasnik hotela "Kasina" i prvog propisno građenog bioskopa u tom hotelu.

Bogdanović je bio pionir srpskog filma i tek što se vratio iz Drugog balkanskog rata, gde je snimao prizore sa bojišta, koji su kasnije bili prikazivani u njegovom bioskopu. Zato je hteo da snimi i prikaže sve što je mogao od svečanosti koje su u prestonici Kraljevine Srbije priređene povodom pobede u balkanskim ratovima, trijumfalne parade srpske vojske i otkrivanja spomenika voždu Karađorđu na Kalemegdanu. Pred hiljadama praznično obučenih Beograđana svečanosti su počele na Slaviji (gde su pod trijumfalnom kapijom od cveća i ukrasa vojsku dočekali vojvoda Radomir Putnik, gradonačelnik Beograda Ljuba Davidović, predsednik Skupštine Andra Nikolić i brojni zvaničnici, dok se među njima mogao prepoznati i sam Slavko Jovanović sa "Pateovom" kamerom!), zatim je vojska na čelu sa prestolonaslednikom Aleksandrom marširala Nemanjinom, Karađorđevom i Pariskom do Kalemedana, gde je kralj Petar otkrio spomenik svom dedi Karađorđu, rad dubrovačkog vajara Paška Vučetića (nalazio se na mestu današnjeg spomenka zahvalnosti Francuskoj, a srušili su ga Austrijanci za vreme okupacije u Prvom svetskom ratu). Sve te događaje snimao je svojim aparatom naš čuveni fotograf Ljubiša Valić, takođe ratni snimatelj i sastavio monografiju pod naslovom "Svečani dolazak vojske i otkrivanje Karađorđevog spomenika" iste godine, u kojoj se najavljuje: "Kako je izgledao svečani Beograd prekriven cvećem, Beograd u koji se u ovom jedinstvenom trenutku ulazilo kroz kapiju trijumfa, kako su izgledale njegove ulice, kako je izgledao istoga dana otkriveni spomenik Karađorđu u Kalemegdanskom parku, možete pogledati u posebnoj monografiji posvećenoj ovim događajima, koju je objavio slikar i majstor fotografije Ljubiša Valić."

Filmski ponos Beograda

Kadar Knez Mihailove je zaista antologijski i zaslužuje da uđe ne samo u anale istorije svetskog filma nego i među najvažnije stranice srpske kulture, jer se u njemu stiču važna obeležja kraja XIX i početka XX veka, istorijske drame jednog naroda i urbane prošlosti i sadašnjosti Beograda. Glavni junak ovog snimka nisu ljudi i događaji nego cela glavna ulica, kičma starog jezgra srpske prestonice, čija prošlost seže do rimske Via Cardo, glavne ulice antičkog Singidunuma. Kadar je snimio dobrom (verovatno "Pateovom") kamerom učvršćenom na platformu kamioneta, podignutom na metar i po od tla, vešt i siguran profesionalac: vožnja je ujednačena i kontinuirana, brzina kretanja ravnomerna, nema ni najmanjeg potresa ni smetnje, što su sve i danas standardi za izvođenje vožnje kamere pričvršćene na platformu sa točkovima, a snimatelj je, osim što je kontrolisao vožnju i vrteo ručicu, pokretao svoj aparat i po vodoravnoj osi, levo i desno ("švenkovao"), da bi što šire zahvatio ovaj svetsko-istorijski prizor. Sa jednim jedinim prekidom (da se promeni traka u kameri) mi danas dobro vidimo konzervisanu i odlivenu u vremenu staru lepoticu i gotovo svaku njenu kuću, zapažamo odnose u urbanom kontekstu i svakodnevnom životu njenih stanovnika, koje niko ne može da oživi bolje od jednog jedinog dugog filmskog kadra, što je često sinonim za čistu filmsku dokumentarnost. Filmološki gledano, kuriozitet je utoliko veći što u celom svetskom filmu nema ovakvog primera stvarne i kontinuirane vožnje kamere na platformi na točkovima pre kraja 1913. godine. Kadar za istoriju i ponos jedne evropske kulture i možda i otvaranje Ekspa! Prema ovom "faru" danas se može rekonstruisati svaki detalj Knez Mihailove ulice od pre 111 godina, na čemu je već započeo rad dr. um. Dušan Nađević, digitalni umetnik.

Srbija u istoriji filma

Prvi srpski filmski snimatelj Slavko Jovanović bio je po struci časovničar i držao je radnju na Terazijama, ali je filmska kamera, u čiji se svaki zupčanik dobro razumevao, bila njegova prava ljubav. Njenim tajnama naučio ga je Luj Pitrolf de Beri, snimatelj prvih srpskih dugometražnih igranih filmova Karađorđe i Ulrih Celjski (1911) u prodkuciji Svetozara Botorića, ali postoje pouzdani podaci da su se Beogradu tada zadesila i dva anonimna "Pateova" snimatelja i jedan ruski (Samson Černov), koji je sa Bogdanovićem snimao na balkanskom frontu, još u junu i julu iste 1913. godine. Kao dvorski kinooperater (kralj Petar je voleo film i na dvoru držao kinoprojektor i lično veoma cenio Jovanovića, koga je za svaku projekciju nagrađivao "po jednim zdravim dukatom") ovaj operater je po svoj prilici imao prednost i lično snimao sve događaje. Kako bilo, Đoka Bogdanović ostaje vlasnik i "autor" celog filma "Povratak srpskih pobednika" koga je premijerno prikazao u svom bioskopu 19. decembra 1913. godine.
Pred nama je neprocenjiv istorijski dokument o svojoj epohi i Beogradu. Više od toga, najveći istoričar filma u klasičnom periodu, Žorž Sadul, u svojoj famoznoj istoriji filma iz 1955. godine veliča ovaj postupak kao jedno od najvažnijih otkrića u istoriji filma:

- Filmom "Kabirija" bio je zabeležen novi datum u istoriji filma. Prava filmska sloboda i lakoća koja gledaoca vodi vremenom i prostorom, bez sumnje su u izvesnoj meri uticale na Grifita... Španski snimatelj Segundo Šomon, koji je pre snimao za "Patea" poslužio se u studiju metodom koja do tada nije bila poznata. Aparat, montiran na kolica, kretao se paralelno sa dekoracijama, čime se njihova veličina još više isticala i stvarao se utisak reljefnosti... Pastrone je patentirao postupak koji je on izumeo ili ga bar prvi na taj način primenio u studiju. U umetničkoj primeni carello (danas travelling, vozeći snimak) pretekla je Italija sve druge nacije, a pre svega Ameriku - pisao je Sadul.
Ni njemu, niti je do sada ikome bilo poznato da je kumanovska Srbija pretekla obe!