SRPSKI JEZIK IZMEĐU STRUKE I RODNE IDEOLOGIJE - Povodom zakona o rodnoj ravnopravnosti: Ko nam to kroji jezik?

Novi vek srpskom jeziku doneo je nove izazove. Naime, 73. članom Zakona o rodnoj ravnopravnosti, usvojenog 20. maja 2021. godine, propisuje se uvođenje "rodno osetljivog jezika" i njegova obavezna upotreba u javnoj sferi, službenoj komunikaciji, medijima, školstvu itd. od 20. maja 2024. godine, a nepostupanje u skladu sa zakonom sankcioniše se visokim novčanim kaznama. Susreli smo se, dakle, sa zahtevima iz nejezičke, društveno-političke sfere za intervencijama u jeziku. Očigledna je težnja ka direktivnoj jezičkoj politici - kakva je srpskom jeziku strana - u pogledu tvorbe i primene najrazličitijih imenica ženskog roda za nazive zanimanja, zvanja, titula i sl. (poput borkinja, pedagoškinja, trenerica/ trenerka i sl.), usložnjavanja rečenica i razbijanja smisaone celine primenom upotrebe udvojenih formi (građani i građanke, potisao/ la, on/ a i sl.) itd. Pretpostavka je da bi imenovanje, jezička forma (znak) uticali na promenu svesti i omogućili u konačnici promenu u stvarnosti, u čemu do izražaja dolazi manipulativna funkcija jezika. Priručnike i savetnike za upotrebu "rodno senzitivnog jezika" nalazimo na sajtu Vlade Republike Srbije, u kojima je materija izložena bez uvažavanja srpske gramatičke tradicije i normativistike, a svi autori i nisu srbisti.

Na drugoj strani, Zakon o upotrebi srpskog jezika u javnom životu i zaštiti i očuvanju ćiriličkog pisma usvojen je 15. septembra 2021. godine, a prema članu 7, tački 6, standardizacija srpskog jezika mora biti zaštićena od ideoloških i političkih uticaja.

Ovaj član upravo osporava članove o tzv. rodno senzitivnom jeziku ranije donetog Zakona o rodnoj ravnopravnosti. Isto tako, Savet za srpski jezik, kao telo Vlade Republike Srbije, osnovan je tek 16. marta 2023. godine, prema obavezi iz 4. člana Zakona o upotrebi srpskog jezika u javnom životu i zaštiti i očuvanju ćiriličkog pisma. Zadatak Saveta je da prati i analizira stanje i upotrebu srpskog jezika u javnom životu i sprovodi mere radi zaštite i očuvanja ćiriličkog pisma i daje preporuke, predloge i stručna mišljenja.

Savet je konstituisan dva meseca kasnije - 15. maja.

Zakonska podloga koja obezbeđuje zaštitu srpskog jezika i brigu o njemu pojavljuje se kasnije, kada se uveliko razvijaju strategije za primenu tzv. rodno senzitivnog jezika. Sektor za društveni dijalog Ministarstva za ljudska i manjinska prava i društveni dijalog Vlade Republike Srbije organizovao je niz društvenih dijaloga pod nazivom Kako do rodno osetljivog jezika?, i to 27. marta u Beogradu, 24. maja u Novom Pazaru i 21. juna u Novom Sadu. Inače, dijalozi su se odvijali uz podršku Agencije Ujedinjenih nacija za rodnu ravnopravnost i osnaživanje prava žena u Srbiji i Evropske unije. Očigledno je da se primena jednog zakona koji zadire u jezičku sferu razrađuje dok još nije formirano telo koje će se brinuti o primeni Zakona o upotrebi srpskog jezika u javnom životu.

U agendi za prvu rundu dijaloga u sesiji "Struka ima reč" nisu pozvani da učestvuju predstavnici matičnih, srbističkih katedara sa šest državnih univerziteta u Srbiji (Beograd, Novi Sad, Niš, Kragujevac, Kosovska Mitrovica, Novi Pazar), Instituta za srpski jezik SANU, Odbora za standardizaciju srpskog jezika, Matice srpske i Društva za srpski jezik i književnost. Institut za srpski jezik SANU i Katedra za srpski jezik Filološkog fakulteta u Beogradu imali su predstavnike tako što su Srpska akademija nauka i umetnosti i Univerzitet u Beogradu preneli svoje pozive na njih. Tako je bilo prilike da se čuje reč srbističke struke, ali nažalost nije bilo načina da ona utiče na zaključke i stavove koji ima deo struke spreman da radi na implementaciji ovoga zakona, makar i protivno sistemu srpskog jezika i njegove norme. Na drugom i trećem dijalogu Savet za srpski jezik imao je svoga predstavnika, koji je izneo stav da se odredbe koje se tiču jezika iz Zakona o rodnoj ravnopravnosti moraju povući i da se nikako ne mogu takvi članovi donositi bez konsultovanja sa strukom.

U suštini, da je bilo volje da se čuje jezička struka, do ispisivanja zakonskih članova o rodno senzitivnom jeziku ne bi došlo. Naime, jezička struka se do sada oglašavala i već deceniju i po pokušavala da približi suštinu gramatičke kategorije roda u srpskom jeziku - naročito imeničkog, značaj stabilnosti norme i jezičke strukture, da spreči banalizaciju srpskog jezika i nauke o srpskom jeziku, navodeći bezbroj primera zašto je ovo zakon protiv srpskog jezika, odnosno kako se njime zadire u njegovu strukturu. To je činila u vidu normativnih preporuka kroz odluke Odbora za standardizaciju srpskog jezika (E. Fekete, 2007; S. Miloradović, 2011; M. Kovačević, S. Tanasić, 2021). Odbor je podsetio da su odredbe Zakona o rodnoj ravnopravnosti u suprotnosti sa celom istorijom norme srpskoga književnog jezika, a samim tim i sa njegovim sistemskim i strukturnim pravilima.

Kategorija gramatičkog roda ne sme se poistovećivati sa polom u prirodi, a još manje sa "rodom kao društvenim konstruktom" (dženderom), koji se u Zakonu o rodnoj ravnopravnosti, kao neustavna kategorija, koristi. Muški gramatički rod je neutralna kategorija, generička, opšta, što znači da se njome, prema jezičkom zakonu, obuhvata i kategorija muškog i ženskog pola (Ona je odličan lekar, Raspisan je konkurs za jednog nastavnika; Majka i otac su se šetali i sl.). Zakon o rodnoj ravnopravnosti ukida razliku između opšte (generičke) i upućivačke (referencijalne) funkcije, jer je profesor, student neutralno - odnosi se na lica oba pola i možemo upotrebiti i za sitaucije čiji su nam učesnici i nepoznati, a profesorka, studentkinja upućuju na ženska lica, što znači da se mogu koristiti samo kada je poznato o kome je reč.

Mišljenje koje se čuje da je srpski jezik diskriminatoran i da je dostigao stepen razvoja da se u njemu primeni rodno senzitivni jezik da bi se menjao položaj žene i patrijarhalno društvo - predstavlja zamenu teza, jer suština je u tome da društvo za poboljšanje položaja žena obezbedi odgovrajuće okruženje.