SABORNO MESTO KULTURE: Legitimna potreba da se očuvaju narod i čitavo čovečanstvo, te ljudske tekovine poput jezika, književnosti, religije...

Ovi stavovi su i ranije u raznim prilikama izricani, ali su zbirno, kao celoviti predlog za razmišljanje i neka vrsta teorijsko-metodološke deklaracije, izneseni na Svečanoj sednici Matice srpske održanoj 16. februara 2024. godine.

1. Letopis Matice srpske jeste očigledan primer književnog / književno-naučnog časopisa dugog, kontinuiranog trajanja koji je u svetskim okvirima veoma retka pojava. Po svemu sudeći, takvi fenomeni u svetskim relacijama tek treba da se posebno izdvoje i kao korpus specifičnih tekstova, knjiga i periodičkih žanrova počnu sistemski da se istražuju. Ovu godišnjicu Letopisa Matice srpske valja shvatiti i kao način da se, kako u srpskoj kulturi tako i u inostranstvu, kako na Zapadu tako i na Istoku, incira i promoviše ideja o neophodnosti ovakvih književnoistorijskih, kulturoloških i semiotičkih istraživanja.

2. U svetskim okvirima izdvojio bih, na temelju još nepotpunih istraživačkih radnji, samo dva dovoljno ubedljiva primera književnog / književno-naučnog časopisa dugog, kontinuiranog trajanja, a to su američki časopis The Yale Review (1819) i srpski časopis Letopis Matice srpske (1824). Primera čisto naučnih časopisa dugog, kontinuiranog trajanja ima u različitim zemljama, čak i sa izrazitijim kontinuitetom postojanja, ali književnih i književno-naučnih časopisa, reklo bi se, nema osim ova dva pomenuta. Ima, međutim, u raznim nacionalnim književnostima raznovrsnih časopisa koji su u prošlosti nastajali, najčešće u XIX veku, pa su kasnije, posle duge pauze, ponovo aktivirani. I ovi časopisi su veoma zanimljivi sa svojim istorijskim iskustvima i poukama, pa bi u krug istraživanja svakako trebalo uključiti i ovakve fenomene. Matica srpska jasno deklariše svoju nameru da bude mesto okupljanja i istraživanja svih ovih časopisa, bez obzira na to kojem periodičkom žanru pripadali ili iz koje književnosti, nacionalne kulture, religijskog ambijenta ili civilizacijskog kruga dolazili. Želeli bismo da Srbija bude mesto na kojem bi predstavnici raznih kultura i civilizacija, ma kakvom bloku ovog podeljenog Zemljinog šara pripadali, mogli mirno, u tolerantnoj atmosferi, da izlože svoja istorijska iskustva i svoje kulturološke specifičnosti.

3. Književni ili književno-naučni časopis dugog, kontinuiranog trajanja počinje da se zasniva onda kada časopis pokaže sposobnost preživljavanja i nastavka svoje misije uprkos svih prelazaka iz stila u stil, iz epohe u epohu, iz jedne kulturne paradigme u neku drugu, iz jedne civilizacije u neku drugu, pa time časopis uspešno, višekratno treba da potvrdi kako ume da se menja, da ispravlja nesporazume i slabosti, ali i da napreduje ostajući isti. U srpskoj književnosti Letopis Matice srpske je jedini primer književnog / književno-naučnog časopisa dugog, kontinuiranog trajanja. Osim Letopisa, jedini periodikum koji je započeo svoj život sa ambicijama i realnim potencijalima da postane književno-naučni časopis dugog, kontinuiranog trajanja bio je Srpski književni glasnik (1901), ali je njegovo trajanje prekinuto izbijanjem Drugog svetskog rata i potom revolucionarnim, komunističkim ukidanjem srpskog građanskog društva i mnogih njegovih kulturnih tekovina. Kasniji pokušaji obnove ovog časopisa tokom devedesetih godina XX veka nisu urodili plodom.

4. Književne / književno-naučne časopise dugog, kontinuiranog trajanja treba čitati, analizirati i tumačiti nešto drugačije nego što se to čini sa književnim / književno-naučnim časopisima regularno, uobičajeno ograničenog trajanja. Kod časopisa ograničenog trajanja pažnja je obično usmerena ka poetičkom, književnoistorijskom i kulturološkom sagledavanju, analizi i tumačenju kako raznovrsnih znakova, tekstova, knjiga i opusa tako i činjenica, ličnosti i događaja. Kod časopisa pak koji dugo, kontinuirano traju valja se usmeriti ka sagledavanju, analizi i tumačenju procesa dugoga trajanja u kojima su svi pomenuti činioci (znakovi, tekstovi, knjige i opusi; činjenice, ličnosti, događaji) ne samo sastavni delovi dugog, kontinuiranog procesa nego i sastavni delovi jednog časopisa, kao posebnog periodičkog žanra i komunikacionog medija. Sve ove semiotičke činjenice treba izučavati kako strukturno i sinhronijski tako istorijski i dijahronijski, uz sagledavanje njihovih polaznih i uzročnih prepostavki, preko pojavnih oblika u kojima se ti procesi ispoljavaju, pa do smisaonih ishodišta i kulturoloških horizonata koji se dodatno otvaraju. Reč je o uvidima i saznanjima sa jasnim uporištem u semiotici kulture u najširem smislu reči.

5. Književni / književno-naučni časopisi dugog, kontinuiranog trajanja jesu mesta važnih dešavanja vezanih za najkrupnija pitanja izgradnje identiteta nacionalne književnosti i kulture, te nacionalnog identiteta uopšte, ali i za pitanja izgradnje osetljivog dijaloškog prostora koji nacionalno biće uspostavlja sa onim kulturama sa kojima može i hoće da obavlja razmenu kreativnih energija. Proces čuvanja i negovanja identiteta čini da se u nacionalnoj književnosti i kulturi neprestano neguje ona specifična i prepoznatljiva supstanca, a uspostavljanjem dijaloških relacija sa drugim kulturama osvaja se podsticajni prostor u kojem promene bivaju pripremane i izvođene, pa nacionalna kultura tako neprestano biva osvežavana, obogaćivana i obnavljana. Cilj je: ostajati isti neprestano se menjajući ili menjati se neprestano ostajući isti!

6. Smatrajući da je legitimna odlučnost pripadnika srpske kulturne i naučne zajednice da, kao slobodna bića i bića koja žive za slobodu, u punoj meri doprinose dostojanstvenom opstanku čoveka i društva, držimo da je isto tako legitimna potreba da se očuvaju narod i čitavo čovečanstvo, te ljudske tekovine poput jezika, književnosti, umetnosti, religije, filosofije, nauke i stvaralaštva kao same suštine ljudskoga bića.

Bez obzira  na to kako se akcija Matice srpske na međunarodnom planu razvijala, suštinski je važno da u srpskoj kulturi oko Letopisa Matice srpske izgradimo jednu vrstu konsenzusa o tome koliko je blagotvorno da ovaj časopis bude očuvan, te da ga i nadalje negujemo kao saborno mesto srpske književnosti i kulture. Na tom mestu treba svi zajedno da svedočimo o odlučnosti da kao jezička i kulturna zajednica budemo spremni za trajanje, za dostojanstveno postojanje u slobodnom svetu i za izgrađenu svest o važnosti božanske večnosti po ljudskoj meri. Na Matici srpskoj jeste da budno brine da ovakva ocena i očekivanja nikada ne izgube svoju utemeljenost, te da se na toj osnovi sistemski gradi šira narodna, društvena i kulturna samosvest koja će sve to omogućiti. U tom smislu je to zajednički zadatak za celokupnu srpsku književnu, kulturnu i naučnu zajednicu, ali i za naš obrazovni sistem, za našu Crkvu i našu državu.