MEĐU PESMAMA, MEĐU ŠLJIVAMA... Sudbina i vitalnost pesničkog dela Oskara Daviča i njegovo prisustvo u javnosti

Neki njegovi stihovi iz "Srbije" i "Hane" postali su tako poznati i onima koji poeziju skoro i ne čitaju, i koji možda za Daviča i ostale naše značajne pesnike jedva da su i čuli. I sam se dobro sećam kako je godinama na jednom zidu, na prelasku iz dvadesetog u dvadeset i prvi vek, u blizini mladenovačke gimnazije, koju sam tada pohađao, stajao ispisan stih "Oj Srbijo, među pesmama, među šljivama..." iz "Srbije", koji je neko tokom političkih previranja devedesetih godina ispisao, osećajući, moguće i nesvesno, da se u njima nalazi poruka koja može nešto i u tom trenutku reći čitavom društvu.

Počevši u znaku nadrealizma, kao najmlađi pripadnik njegove beogradske filijale, Davičo je svoj pesnički zenit dostigao krajem tridesetih sa knjigom Pesme (1938) i sa godinu dana kasnije objavljenim čuvenim pesničkim ciklusom "Hana". U književnom i istorijskom trenutku koji nije bio previše naklonjen poeziji, Davičo je unutar korpusa, tzv. napredne literature, kako se tada govorilo, jedini ispisao stihove koji su nadživeli epohu. Preuzimajući ono najbolje iz nadrealizma, bujnu slikovitost, Davičo je nju udružio sa svojim izuzetnim jezičkim osećajem, koji se manifestovao kako kroz melodiju njegovih stihova, tako i kroz bogatu i specifičnu leksiku, koja za razliku od radikalnih avangardnih pokreta, nije raskidala, već je samo obogaćivala standarni pesnički leksički fond prethodnih epoha. Verovatno su najbolji izrazi ovakvog jedinstvenog davičovskog amalgama bile njegove višedelne pesme, već pomenuta "Hana" i "Detinjstvo", koje su sa sobom donosile, nakon pokleknuća međuratnog književnog modernizma, svojevrsnu pesničku obnovu, sa pečatom nove osećajnosti i slikovitosti, i u slučaju "Detinjstva" jedinstvene infantilne perspektive i humora koji je iz nje proizlazio i koji su tada prvi put ušle u našu poeziju.

Od značajnih pesničkih ostvarenja Davičovih iz epohe u kojoj se smatralo da poezija i književnost treba da igraju značajnu ulogu preobražajima čitavog društva, treba izdvojiti još Višnju za zidom (1950). Ova zbirka je ispevana u ime onih sa kojima je pesnik proveo godine robije, ali je nastojala da pored svedočanstva o tim teškim danima, donese i jednu istorijsku perspektivu i postane svojevrsni ep o nastanku i sudbini levih pokreta u Srbiji.

Nakon Drugog svetskog rata, Oskar Davičo je jedna od najaktivnijih ličnosti u posleratnom književnom životu - bio je pokrovitelj i otkrivalac brojnih novih mladih pesnika. Učestvovao je u brojnim polemikama i književnim sukobima, od kojih je verovatno najznačajnije njegovo sudelovanje u onoj koja se na početku pedesetih vodila između modernista i realista, i iz koje je proistekao njegov značajan esej Poezija i otpori. O nesmirenosti njegovog duha, svedoče i njegova putovanja i izleti u različite književne i publicističke žanrove, recimo njegovi izveštaji sa suđenja u Nirnbergu, kao i dnevnik Među Markosovim partizanima (1947), u kome je opisao svoje viđenje grčkog građanskog rata izbliza.

Kao jedan od najistaknutijih pripadnika posleratne modernističke književne grupe, Davičo je doprineo i transformaciji našeg romana uvodeći, najpre svojim najpoznatijim proznim delom Pesma (1952), moderne pripovedačke tehnike. Nakon njega objavio je čitav niz romanesknih ostvarenja, koje je ambiciozno svrstao u cikluse. Za njih je dobio, i do danas rekordne, tri NIN-ove nagrade, koje više nego o kvalitetima njegovih romana svedoče o njegovom ugledu i uticaju na onovremenoj književnoj i kulturnoj sceni.

Nekako paralelno sa objavljivanjem Pesme, dolazi i do zaokreta u Davičovom pesničkom stvaralaštvu. On učestvuje u posleratnoj obnovi nadrealizma i počevši od zbirke Flora (1955) zauzima poziciju jednog od radikalnijih modernističkih glasova epohe. U ovom pravcu Davičo nastavlja i u narednim decenijama, objavljujući zbirku za zbirkom, smatrajući da poezija mora stalno da teži osvajanju novih umetničkih prostora. Tokom narednih nekoliko decenija Davičo je nastojao i da drži korak sa avangardnim književnim strujanjima, participirajući i u nekim posleratnim neoavangardnim književnim pokretima poput signalizma.

O njegovoj plodnosti i obimu njegovog pesničkog opusa najbolje svedoči izuzetno osmotomno izdanje njegove Izabrane poezije (1979) koje je priredila Milica Nikolić.

Iako je ovo izdanje značilo vrhunac recepcije Davičove poezije, nakon njegovog objavljivanja došlo je i do znatnog opadanja interesovanja za nju. Razišavši se najpre sa mlađim pesničkim naraštajima, koji su gradili jedan specifičan odnos prema književnoj tradiciji, sa propadanjem i konačnim odlaskom društvenog komunističkog sistema uz koji je Davičo, čak i kada je menjao pozicije unutar komunističko-socijalističke paradigme i polemisao sa partijskim drugovima, bio celim svojim bićem, njegovo delo je u izmenjenim društvenim okolnostima sve više klizilo ka rubu interesovanja kako naučne, tako i šire kulturne javnosti.

Ipak, u 21. veku interesovanje za njegovu poeziju se obnovilo, i objavljeno je više njenih značajnih izdanja koje su priredili Tihomir Brajović (2001), Borislav Radović (2006), Milica Nikolić (2008), Biljana Mičić (2017) i Bojan Marković (2023), dok su se neki od najistaknutijih mlađih savremenih srpskih pesnika poput Bojana Vasića, jednim delom naslonili i na Davičova pesnička dostignuća. Došlo je i do ponovnog akademskog interesovanja za nju, o čemu možda najbolje svedoči reprezentativni zbornik Pesnička poetika Oskara Daviča (2012), koji su priredili Jovan Delić i Dragan Hamović, a objavili Institut za književnost i umetnost iz Beograda i Biblioteka šabačka. Sa obradom i elektronskim publikovanjem njegove obimne rukopisne zaostavštine, koju upravo priprema biblioteka iz pesnikovog rodnog grada, svakako da će njegov opus biti još prijemčiviji za naučna izučavanja.

Međutim, sudbina i vitalnost Davičovog pesničkog dela i njegovo prisustvo u široj javnosti neće u budućnosti, kao što se to u jednom trenutku desilo, zavisiti od raspoloženja i sluha javnosti za leve i socijalističke ideje, već od toga koliko će u vremenu koje dolazi sama poezija, ali i književnost uopšte i humanistički vid obrazovanja biti važni. Ukoliko tako ostane, uprkos brojnim, slobodno se može reći i mračnim, tendencijama današnjeg trenutka, najbolji deo Davičove poezije, trajno će ostati deo onog najvrednijeg i najreprezentativnijeg kanona srpske lirike.