SIMBOLIKA ZAVIČAJA I SVETLOSTI: Književno delo istaknutog srpskog pisca Petra Sarića (1937-2023)

Petar Sarić je svojim proznim delom bio izraziti književni tumač života i kulture srpskog naroda u zavičajnoj Crnoj Gori, dok je poslednjih životnih decenija stekao glas odlučnog borca za slobodu i prava svog naroda na Kosovu i Metohiji. Zato će njegova postojana ličnost i duboko nacionalno osećanje ostati trajan znak visokih etičkih vrednosti značajnih predstavnika srpske kulture našeg vremena.

Početak svog književnog rada obeležio je poezijom. U pet pesničkih knjiga podjednaku stvaralačku koncentraciju usmeravao je i prema zavičaju i prema svom novom životnom prostoru - Kosovu i Metohiji - u kojem je proveo ceo radni i stvaralački vek, najduže kao urednik u novinskim i izdavačkim kućama u Prištini, da bi posle Nato bombardovanja naše zemlje otišao u Brezovicu na Šari da tu živi i stvara.

Paralelno s književnom, moralnu dimenziju svoje ličnosti potvrđivao je i društvenim i kulturnim aktivnostima, najglasnije poznatim "Otvorenim pismom" koje je u ime srpskog članstva tadašnjeg Društva pisaca Kosova i Metohije 1985. godine uputio našim i stranim javnim ličnostima, u kojem je detaljno predstavio težak položaj svoga naroda u rodnom prostoru srpske kulture i državnosti. Na sličan način reagovao je i emotivnim izjavama kada se Crna Gora 2006. odvojila iz zajedničke države sa Srbijom i kada je nakon dve godine, uprkos protivljenju većine svoga stanovništva, priznala Kosovo kao državu. Rezultat takve aktivnosti bila je njegova knjiga publicističkih tekstova o Kosovu i Metohiji I vremenu se zaturio trag iz 2015. godine.

U književnim delima Petra Sarića stvarni ili imaginarni prostor u kojem se, sa izuzetkom prvog romana, Velikog ahavskog trga (1972), najvećim delom odvija sadržina njegovih romana, sveden je na prostor njegovog zavičaja u Banjanima, na granici Crne Gore i Hercegovine, u kojem je rođen i u kojem je proveo detinjstvo i mladost. U njemu su epska tradicija, patrijarhalna kultura i njene etičke i običajne norme umnogome određivale ne samo sudbinu kolektiva, nego i pojedinačne životne puteve njegovih pripadnika i njihove reakcije na događaje iz neposredne stvarnosti.

One su uslovljavale i izbor tema u Sarićevim romanima Sutra stiže Gospodar 1 i 2 (1979, 1981), Dečak iz Lastve (1986), Petruša i Miluša (1990), Sara (2008), Mitrova Amerika (2012) i Klobuk (2021), kao i tipove njegovih književnih junaka, njihov jezik, psihologiju, moral i postupke. Zato je stvarnost njegovog zavičaja u prošlosti, koja se u velikoj meri projektuje i na sadašnjost, ključna motivaciona tačka njegovih najvažnijih književnih ostvarenja. Zavičajni prostor je, međutim, u njegovoj prozi podignut na jedan viši emotivni i semantički nivo, koji joj je omogućavao veoma visok vrednosni standard.

I druga Sarićeva životna sredina, Kosovo i Metohija, za njega podjednako važna kao i zavičajna, veoma značajno je uslovila njegov književni rukopis. Na jedan način je ugrađena u njegovo prozno, na drugi u poetsko delo. U njegovom prvom romanu tu sredinu je, na osnovu uključenih sociokulturnih pojmova, mogućno identifikovati kao kosovskometohijsku. U romanu Sara porodična istorija njegovih glavnih protagonista vuče korene iz kosovskog prostora, u Mitrovoj Americi jedan od važnijih književnih likova potiče sa Kosova, dok se u Klobuku, poslednjem Sarićevom romanu, prostor Metohije doživljava kao simbolični prostor srpske istorije i kulture.

Takođe se tragični položaj našeg naroda u sadašnjem vremenu, s veoma potresnom životnom pričom, tematizuje u njegovoj jedinoj objavljenoj pripoveci, u Sahrani u Sušiću iz 2015. godine. S druge strane, gotovo celo Sarićevo rano poetsko delo, sintezom zavičajnog i docnijeg životnog iskustva, sadrži projekciju celine i prirodne povezanosti nacionalnog prostora i njegove istorijske tradicije i simbolike. To takođe znači da je poetski potencijal ponesen iz zavičaja i osmišljavan u kosovskometohijskom ambijentu integrisan u samu strukturu njegovog celokupnog književnog dela.

U njemu su, pored zavičajne simbolike i kulturnoistorijskog značaja koji je nosio novi kulturni prostor, posebno snažno delovali i neki posebni književni motivi. Među njima je izuzetan značaj imao motiv svetlosti. Svetlost je u njegovim romanima, kao i u poeziji, posedovala ne samo poetsku podlogu i simboliku, nego i važnu sadržinsku i značenjsku dimenziju. Ona je u mnogim romanima, od Sare, čiji prvi deo je u naslovu imao reč "svetlost", preko Mitrove Amerike do Klobuka, istovremeno bila i projekcija naglašene emotivnosti književnih likova, posebno ženskih, i vizija njihovog sanjanog budućeg života.

Neposredno povezana s tematskim i simboličkim okvirima Sarićevih romana jeste i njihova izabrana sadržinska osnova, u kojoj se najvećim delom tematizuju odnosi u porodici i u njenim nepisanim pravilima ponašanja i mišljenja, posebno u trenucima u kojima na njih počnu da deluju zakoni individualnih emotivnih potreba i izmenjenih sociokulturnih činilaca, a u poslednjim romanima i velikih istorijskih potresa. U tom kontekstu posmatrana, proza ovog pisca, s velikim naslagama nagonskog i arhetipskog u sebi, odista se u pojedinim trenucima mogla porediti s prozom takvih autora kakvi su bili Bora Stanković, Ivo Andrić ili Miodrag Bulatović.

Zato se u neminovnom sukobljavanju individualnog i kolektivnog, ličnog i autoritarnog, pogotovo što je individualno trajno obojeno skrivenom emotivnošću i podrazumevanom etičnošću, nalazi jedna od najvažnijih sadržinskih i značenjskih osnova Sarićeve proze. Ta proza je, međutim, prekrivena veoma dinamičnom i ekspresivnom naracijom i sintaksom, u kojima su bogatstvom jezika i stila dodatno osmišljavane sve važnije osobine njegovog proznog rukopisa.