SUSRET SA ISTORIJOM - SAMO SU TRAŽILI SVOJA PRAVA: Kako je pred rat HSS ukidala ćirilicu i počela sa progonom srpskog življa

Stanje u Jugoslaviji zlokobno se pogoršavalo. Novinar i diplomata Milan Jovanović Stojimirović, tih godina direktor novinske agencije "Avala", u svom dnevniku piše: "U prekosovskim (Makedonija) krajevima zbilja rasulo. Državna vlast u Hrvatskoj u agoniji. Hrvatska je samu sebe već psihološki i politički amputirala, a to je učinila i Slovenija. Mehmed Spaho budi Arnaute samo na verskoj osnovi, a Arnauti kroz versku autonomiju dolaze do nacionalne svesti. Ferid-beg Draga tvrdi da on može kad hoće izvesti na Kosovo 300.000 Arnauta i da je arnautsko sve do Skoplja. U Bosni se povezuju Hrvati i muslimani i Srbi se tamo osećaju kao pre 1914. godine".

Beograd podseća na čoveka koga svrbe amputirani udovi. Politika Milana Stojadinovića vezana za hrvatsko pitanje nije donosila nikakve rezultate. U diplomatskim krugovima se sve češće upola glasa šaputalo da Milan Stojadinović, uz pomoć Musolinija i rimske diplomatije, priprema amputaciju Hrvatske. Knez Pavle donosi odluku da Stojadinovića skloni sa političke scene. Mandat za novu vladu poverava Dragiši Cvetkoviću i to će biti početak nove faze u rešavanju srpsko-hrvatskih odnosa i početak preuređenja jugoslovenske države.

BEOGRADSKA čaršija se naslađuje tračevima o novom premijeru, koji uzgred rečeno nema nikakav ugled u javnosti. Po beogradskim kafanama, ali i po celoj Srbiji, govorilo se "Kad može Dragiša - može svako!" Na sve strane bruji da se tuče sa ženom i da ga je izbacila iz vile na Dedinju. Ali Cvetković, nesposoban da reši bračne zađevice sa suprugom, sa lakoćom će rešiti nerešiv spor sa Hrvatima.

Istog dana kada je pripremljen ugovor o savezu Ribentrop-Molotov, i pet dana pre izbijanja Drugog svetskog rata, 26. avgusta 1939, potpisivao je sporazum Cvetković-Maček i stvaranje Hrvatske banovine, što je podrazumevalo raspuštanje jugoslovenskog parlamenta i reviziju centralističkog ustava iz 1931. godine. U sastav novoformirane Banovine Hrvatske ušle su teritorije Savske i Primorske banovine, dubrovački srez Zetske banovine, srezovi Derventa i Gradačac iz Vrbaske banovine, Travnik, Fojnica i Brčko iz Drinske banovine, Šid i Ilok iz Dunavske banovine.

Liderima Srpskog kulturnog kluba sve što se dešavalo oko ovog sporazuma je bilo sporno.

Naročito preuređenje države bez definisanja granica Srbije koja je podnela najveće žrtve za stvaranje Jugoslavije, dok je s druge strane razgraničenje nove banovine rađeno po zahtevu Hrvata i kojoj je ostalo preko milion Srba, kojima ovi akti nisu garantovali gotovo nikakvu zaštitu. U nadležnost Banovine Hrvatske preneti su svi unutrašnji poslovi. Usledilo je zavođenje autoritarnog režima HSS, ukidanje ćirilice i progon srpskog življa.

NOVONASTALI odnosi u državi i promena strategije rada primoralo je rukovodstvo Srpskog kulturnog kluba da pokrene svoje glasilo. Prvi broj lista "Srpski glas" pojavio se 16. novembra 1939. Izlazio je kao nedeljnik, svakog četvrtka i pretežno se bavio političkim temama. Glavni urednik bio je Dragiša Vasić. Najviše žuči, na stranicama ovih novina, proliveno je oko maglovitih kriterijuma prilikom formiranja nove banovine. U pojedinim oblastima primenjivani su etnički, u drugim istorijski, u trećim privredno-geografski kriterijumi. Sa režimom Cvetkovića i Mačeka prvaci Srpskog kulturnog kluba sporiće se gotovo o svim pitanjima uređenja zemlje i vođenja državnih poslova. A posebno oko nelegitimnosti Dragiše Cvetkovića da zastupa Srbe u cenkanju sa Hrvatima.

Kritikujući sporazum Cvetković-Maček Slobodan Jovanović će reći: "To vam je tako sa Srbima - ništa ne daju vrlo dugo, a onda naglo popuste i daju više nego što se traži."

Na stranicama "Srpskog glasa" i u svim drugim aktivnostima vođstvo ove organizacije otvoreno je tražilo izdvajanje sremskih srezova Vukovar, Vinkovci i Dalj, a iz sastava Banovine Hrvatske. Dokazivali su da Dalmacija ni istorijski, ni geografski, ni etnički, ni kulturno, ni privredno nije samo hrvatska. Upozoravali su da nailaze burna vremena u kojima bi trebalo očuvati srpstvo. Jednostrano proglašenje Banovine Hrvatske elita okupljena oko Srpskog kulturnog kluba sporazum Cvetković-Maček nije priznavala ni po načinu nastanka ni po sadržaju.

"Srpski glas" će iz broja u broj tražiti da Srbi dobiju ono što je već dato Hrvatima: "Kad se obeležava hrvatska etnička celina, onda se neminovno mora obeležiti i srpska etnička celina... Čim se otvorilo hrvatsko pitanje otvorilo se i srpsko i Srbi moraju ujedinjenim snagama braniti ono što je njihovo."

U LISTU su sarađivali: Slobodan Jovanović, Dragiša Vasić, Vladimir Ćorović, Dragoslav Stranjaković, Nikola Stojanović, Lujo Bakotić, Mladen Žujović, Isidora Sekulić, Stevan Jakovljević, Aleksandar Belić, Svetomir Nastasijević, Sreten Stojanović, arhimandrit Justin Popović, Bogdan Prica, Slobodan Drašković, Stevan Moljević...

Kada je dr Rudolf Bićanić, Mačekov saradnik, u svojoj knjizi "Ekonomska podloga hrvatskog pitanja" optužio Srbe da su od stvaranja Jugoslavije eksploatisali Hrvate, usledila je žestoka reakcija "Srpskog glasa". Vasa Čubrilović je iz broja u broj iznosio precizne statističke podatke da su se hrvatski krajevi u Jugoslaviji brže razvijali od srpskih.

Vlada Cvetković-Maček nije nemo posmatrala kritike koje su dolazile iz pera perjanica Kluba. Vraćala je "milo za drago". Od prvih osam brojeva "Srpskog glasa", svaki drugi bio je zabranjen. Glavni okršaj je tek sledio 13. juna 1940. je definitivno ukinuto izlaženje ovog lista.

Na konačnu zabranu izdavanja svog glasila Srpski kulturni klub uzvratio je brošurom u kojoj je napisano da je ovu zabranu "zahtevao današnji diktator Jugoslavije, dr Vlatko Maček ... koji je odmah posle Prvog svetskog rata sve svoje snage i sav svoj rad posvetio samo jednom poslu: da sruše glavnu snagu i glavni stub Jugoslavije: Srbe. Klevetama o hegemoniji i izrabljivanju su nas okaljali, frazama o sporazumu i bratskoj saradnji su nas obmanuli, našom širokogrudošću i poverenjem došli na vlast".

Osećajući spoljnu opasnost za zemlju, čelnici Srpskog kulturnog kluba, nisu se orijentisali samo na javnu delatnost u svojim težnjama ka uspostavljanju demokratskog i antifašističkog poretka i srpskoj nacionalnoj integraciji. U zapisanim sećanjima pojedinih savremenika Slobodana Jovanovića, naročito iz vremena Solunskog procesa, spominju njegovu sklonost prema Apisu i zaverenicima. Govorilo se da je on sa simpatijama gledao na mogućnost da se vojnim udarom promeni određeni režim.

IZ MEMOARA univerzitetskog profesora i rezervnog poručnika Jugoslovenske vojske dr Staniše N. Kostića, saznajemo da je jula 1938. u kući advokata Mladen Žujović, člana Srpskog kulturnog kluba, osnovana tajna organizacija "Konspiracija". Tajnom skupu su prisustvovali najugledniji članovi, od Dragiše Vasića do Dragoslava Strnjakovića i bivši "crnorukci" - Antonije Antić i Velimir Vemić. Predsedavao je Slobodan Jovanović koji je i izložio ciljeve organizacije koji bi mogli da se sažmu u nekoliko reči "da spase čast naše zemlje". A glavni cilj je podrazumevao obaranje režima kneza Pavla, najpre sa Stojadinovićem, docnije sa Cvetkovićem i Mačekom na čelu.

Udruženje "Konspiracija" bilo je organizovano po ugledu na nekadašnju "Crnu ruku" i pristupilo je vrbovanju članova na isti način. Instrukcije kako u vojsci prići stvaranju tajnih grupa od po pet oficira dala su dvojica crnorukaških veterana.

Dr Staniša N. Kostić piše da je u vojnim jedinicama u Beogradu bilo organizovano više tajnih petorki. Na njihovom čelu su se nalazili major Živan L. Knežević, potpukovnik Miloš B. Banković, majori Svetislav Vohoska, Danilo Zobenica i Vlastimir Rožđalovski, kapetan Veljko Gostiljac i potporučnik Nikola Stanisavljević... Među njima je bio i major Srba Popov, zet Dragiše Vasića. On je, inače bio poznat kao vrlo odlučan čovek, i on je taj koji je uspostavio vezu između "Konspiracije" i zavereničke grupe generala Simovića i Mirkovića...