POČETAK RAZBIJANJA JUGOSLAVIJE: Stvaranje Banovine Hrvatske i otvaranje srpskog nacionalnog pitanja

Procesi dezintegracije su toliko uhvatili maha da se sve u Jugoslaviji počelo "lelujati". Rđave posledice polumera i stalnog eksperimentisanja videle su se u svim sferama društvenog i državnog života. Državna politika morala se prilagoditi stvarnosti. Nju je činilo nalaženje sporazuma sa Hrvatima.

Nasuprot državnom unitarizmu, hrvatski nacionalisti su sve više apsolutizovali tezu da "nema kulture bez povjesti, kao ni povjesti bez kulture" čime su jasno stavljali do znanja svim integralno raspoloženim snagama svoje neslaganje sa jugoslovenskom idejom i državom koju je ona oblikovala. Potencirano je da u kulturi leži "glavna bit" naroda. Naglašavano je da su Hrvati "kao kulturni narod" uvek koračali uporedo sa Evropom, čime je konceptu Jugoslavije suprotstavljan stav o nesmetanom integrisanju u okvirima rimokatoličke zapadne kulture. Po njihovom mišljenju, kulturna dimenzija hrvatskog bića, formirana pod uticajem Zapada, bila je jača od "rase" i "krvi", koja je hrvatski narod vezivala za njegove susede istog jezika ali različite veroispovesti. Na tome je temeljen otpor ideji koju je proklamovala diktatura.

Slabljenjem stega diktature, nacionalni pokret Hrvata sve je više jačao. Njegov nosilac bila je Hrvatska seljačka stranka - partija koja je od nastanka Kraljevine SHS u svakoj prilici otvarala pitanje preuređenja Jugoslavije i rešavanje tzv. hrvatskog pitanja. Na neistinama i poluistinama da se Hrvatska sistematski pljačka i izrabljuje, da je okupirana, da je "srbijanska hegemonija" uzrok svega zla, krivotvorena i brisana istorija, zapostavljena i gušena vera, skrnavljene svetinje, Hrvatska seljačka stranka je fanatizovala mase hrvatskog sela. Na mnoge načine sugerisano je stanovništvu da "režim sile" mora srušiti, šireno je nezadovoljstvo državom, stvarana psihoza kod hrvatskog stanovništva da je u Kraljevini Jugoslaviji u neravnopravnom položaju.

Istim duhom odisali su memorandumi, pisma, izveštaji koji su slati na razne adrese u evropskim prestonicama... Sa godinama, pod uticajem frankovaca, rimokatoličkog klerikalizma, ustaškog pokreta, ali i represije režima, stavovi Hrvatske seljačke stranke su radikalizovani. Zagovarala je podelu Kraljevine na tri sfere (zemlje ili banovine), sa tri vlade i skupštine (sabora) i apsolutnom kontrolom policije, prosvete, sudstva, privrednih i socijalnih ustanova. Zaključenje Bloka narodnog sporazuma (8.10.1937) i pad vlade Milana Stojadinovića (februar 1939) označilo je početak nove faze u rešavanju srpsko-hrvatskih odnosa.

UNUTRAŠNjE tenzije i kriza međunarodnog poretka prouzrokovali su neodložno preuređenje jugoslovenske države septembra 1939. godine. U sastav novoformirane Banovine Hrvatske ušle su teritorije Savske i Primorske banovine, dubrovački srez Zetske banovine, srezovi Derventa i Gradačac iz Vrbaske banovine, Travnik, Fojnica i Brčko iz Drinske banovine, Šid i Ilok iz Dunavske banovine. Na tom prostoru živelo je 1939. godine preko milion Srba kojima akt o preuređenju države nije garantovao nikakvu stvarnu zaštitu. Banovina je finansijski osamostaljena, u njenoj nadležnosti bile su sve ključne životne funkcije. Državna nadležnost obuhvatala je isključivo poslove od opšteg interesa. Zakonodavna vlast je pripadala zajednički kralju i Saboru, dok je upravnu vlast vršio formalno kralj preko bana, koga je imenovao i razrešavao dužnosti ali koji je, istovremeno, bio odgovoran i Saboru. Formiranjem Banovine Hrvatske izvršena je revizija centralističkog ustava iz 1931. godine. Tim aktom se definitivno raspala ideologija jugoslovenskog nacionalizma. Proces daljeg nacionalnog preoblikovanja države i formiranja zasebnih - srpske i slovenačke - administrativnih jedinica prekinuo je rat.

STVARANjE Banovine Hrvatske, podela teritorija, etnocentrizam Hrvata, teror nad Srbima na prostorima novoformirane banovine, zavođenje autoritarnog režima HSS, njena militantna udruženja i militantni klerikalizam rimokatoličke crkve koji je dobijao oblike klerofašizma, ekskluzivni hrvatski nacionalizam obeležili su predvečerje rata (1939-1941). U dugom "rvanju" sa jugoslovenskom idejom hrvatski etnocentrizam izašao kao pobednik. Ugroženost srpskog nacionalnog bića definitivno je uticala da srpski političari, nakon gotovo dve decenije života u jugoslovenskoj državi, otvore nacionalno srpsko pitanje i suoče se sa stanjem nacije.

Decenijama ostavljano po strani iz straha da se njime ne iniciraju i druga goruća pitanja te 1939, srpsko nacionalno pitanje bilo je veoma zapušteno. Nacionalna demobilizacija je, kako su primećivali intelektualci okupljeni oko Srpskog kulturnog kluba, dobila zabrinjavajuće razmere, nekritički i idealistički prigrljena ideja nacionalnog jedinstva proizvela je odnarođivanje i nacionalnu dezorijentaciju Srba. Prestala je briga političkih partija za srpski narod na jugu, zapadu, severu jugoslovenske države, nije ništa urađeno na ekonomskoj, kulturnoj, nacionalnoj, duhovnoj integraciji Srba. Srpski kulturni klub zagovarao je toleranciju, dijalog, razvoj srpske kulture video je u okviru jugoslovenstva, radio na oživljavanju srpskih kulturnih centara i ustanova.

INTELEKTUALCI okupljeni oko Srpskog kulturnog kluba bespoštedno su kritikovali integralno jugoslovenstvo i njegove protagoniste zbog - pokušaja da uz pomoć države ubrzaju proces izjednačavanja Srba i Hrvata, nasilnog nametanja ideologije jugoslovenstva, dezorijentisanosti srpskih političkih stranaka, stvaranja "lažnog jugoslovenskog patriotizma"... "Država pre svega" bila je jedna od parola koje je Srpski kulturni klub zagovarao. Pritom je isticano da bez države nema slobode, nema kulture, nema napretka, nema života. Jugoslaviju je video kao jaku državu "jednakih dužnosti i jednakih prava" za sve njene narode, a činjenicu da su se Srbi u nju počeli razočaravati i gubiti poverenje, najbolnijom tačkom političkog trenutka.

Srpski kulturni klub je isticao da u Srbiji treba "kulturno poraditi", inicirati "kulturno izjednačavanje" njenih delova, raditi na spoju "Srpstva i kulture". Vojvodinu je doživljavao kao oblast u kojoj je srpska nacionalna misao i nacionalno biće ugroženo i da treba isticati njen srpski karakter. Bosnu i Hercegovinu je video kao srpsku zemlju, podsticao saradnju pravoslavnih Srba i muslimana, suprotstavljao se hrvatskoj propagandi, isticao da ta oblast mora celovita ući u buduću srpsku teritorijalnu jedinicu. Bosansku Krajinu je označavao "predstražom Beograda", "nosiocem državne i nacionalne misli", "srpskim zidom" koji treba na svaki način pomoći. Radio je na izdvajanju Srema iz sastava Banovine Hrvatske (srezovi Vukovar, Vinkovci, Dalj) i isticao da Dalmacija ni istorijski, ni geografski, ni etnički, ni kulturno, ni privredno nije samo hrvatska. Potencirao je srpski karakter Južne Srbije, isticao značaj Kosova i Metohije za svest srpskog naroda. Sve te oblasti smatrao je srpskim zemljama. Upozoravao je da u burnim vremenima koja dolaze srpstvo treba sačuvati. Ideologija srpske nacionalne integracije bila je reakcija na jednostrani nastanak Banovine Hrvatske. Sporazum od 26.9.1939. godine Srbi nisu priznavali ni po sadržaju ni po načinu na koji je nastao.

MEĐUFAZA MILANA STOJADINOVIĆA

MEĐUFAZA u oblikovanju države bilo je takozvano realno jugoslovenstvo, koje je zagovarala vlada Milana Stojadinovića (1935-1938) nastojalo je da nadraste nacionalne posebnosti, ali ih nije negiralo. Milan Stojadinović i režimska partija koju je sam osnovao - Jugoslovenska radikalna zajednica (JRZ) su ostajali verni nacionalnom jedinstvu i državnoj celini. Rigidnu ideologiju Stojadinović je nastojao da zameni efikasnom državnom intervencijom u privredi koja mu je pružala mogućnost da "sastavi" jugoslovenski prostor i izvrši preokret u srpsko-hrvatskim odnosima. Suštinu politike koju je Stojadinović vodio pokazuje struktura JRZ. Sabirajući u okvirima jedne stranke delove radikala, bosanskohercegovačke muslimane i slovenačke klerikalce, Milan Stojadinović je bio primoran na ustupke. Pojavljujući se kao jugoslovenska partija, JRZ je zadržavala individualnost i političke ciljeve svojih delova.