PROSTOR ZA NAGODBU VELIKIH SILA: Istorijski procesi su uticali da Jugoslavija bude raskršće Istoka i Zapada
ISTORIJSKI i geopolitički gledano, prostor na kome je formirana jugoslovenska država predstavljao je vekovima granično područje velikih carstava (Istočno i Zapadno rimsko carstvo; Vizantija i Franačka država, kasnije nemačko carstvo; Ugarska država i Mletačka republika; Osmanlijska imperija i Austrougarska monarhija).
Tito i Čerčil u Londonu
Vekovima u sastavu tuđih, vanbalkanskih monarhija, taj prostor je 1918. godine, po drugi put u svojoj istoriji, bio okupljen u granicama jedne države - Kraljevine SHS. U njegovim istočnim delovima u srednjem veku postojale su nezavisne države čija je tradicija opstojavala do modernih vremena i formiranja nezavisnih kneževina, dok su u zapadnim prostorima uvek vladale vanbalkanske države.
Istraživači uočavaju oblikovanje svojevrsnog "geopolitičkog čvora" obrazovanog političkim, vojnim, verskim, kulturnim uticajima Vizantije i Bugarske sa jugoistoka, Ugarske sa severa, Franačke države i Austrije sa severozapada, Mletačke republike i Svete stolice sa jugozapada.
Stvarnost istorije uticala je da i na jugoslovenskom prostoru markantno bude prisutna podela na Istok i Zapad. Učinjena još 395. godine formiranjem Istočnog i Zapadnog rimskog carstva, ta podela je dodatno pojačana 1054. godine "velikom šizmom" koja je ispisala liniju netrpeljivosti deleći ortodoksno pravoslavlje od zapadnog, rimokatoličkog hrišćanstva. Sa turskim osvajanjima širio se islam po državnim teritorijama Osmanlijskog carstva.
Podele su pratili oštri sukobi, migracije, istrebljenja. U modernim vremenima religija je postala vododelnica nacija. Večiti limes bio je ispunjen stalnim ratovima, borbama, napetostima vojne i političke prirode.
SUDAR TRI CIVILIZACIJE
MIMO političkih podela, jugoslovenski prostor bio je rubno područje tri velike civilizacije, tri glavna načina mišljenja, verovanja, načina života, načina ishrane, pamćenja i opstajanja. Postojane u središnjim delovima, ali sklone da variraju u svojim perifernim i dodirnim zonama, civilizacije su se na Balkanu mnogo češće iskazivale kao ratovi, "preziri", "mržnje", stradanja nego kao susreti kultura, zračenje i preplitanje različitih tradicija. Neravnomernost, neujednačenost, razdrobljenost, heterogenost, hiljade razlika u isti mah, bile su osnovne karakteristike jugoslovenskog prostora. Istorija nagomilana u slojevima bila je tlo na kom je živeo srpski narod i temelj na kom je izidana jugoslovenska državna zgrada. Nemirno tlo koje podrhtava 1912-1918, 1939-1945, danas.
"Istok" i "zapad" bili su osnovne sastavnice jugoslovenske države, i geografski i geostrateški i civilizacijski. Duboko su pulsirali i u etničkom biću srpskog naroda. Odavali su ih različito istorijsko iskustvo, mišljenje, saznanje, verovanje, politički život, kultura, izgled gradova, oblici proizvodnje, moral, zakon, običaji, ishrana, oblačenje i mnoge druge navike. Međuodnos "istoka" i "zapada" činio je Jugoslaviju mogućim okvirom zajedničkog života.
Njihovo određenje jednog prema drugom istovremeno je razvijao vlastiti ali i zajednički identitet tog prostora. Taj kulturni identitet nikako nije smeo biti negacija posebnosti već nužno "integrišuće prevazilaženje" posebnih identiteta. Koreni i jednog i drugog nalazili su se u istorijskom identitetu prostora ispunjenog netrpeljivostima, provincijalizmom, primitivizmom. Tako se i dogodilo da je svako posezanje za negacijom identiteta prouzrokovalo nestabilnost države, otpadanje i udaljavanje dela njenih stanovnika od državne ideje, cepanje policentričnog bića srpskog naroda. Isključivost i gubitak osećaja za celinu presudno je uticala da se u XX veku srpski etnički prostor permanentno sužava, a od srpskog etničkog bića lako i "bezbolno" otuđuju Srbi katolici, Srbi muslimani, celokupna nacionalna periferija.
"Političke granice" u kojima se iskazivao prostor i pod koje je podvođen nacionalni identitet uvek su bile mnogo uže od njegovih duhovnih i kulturnih međa.
Jugoslovenski prostor je tokom čitavog XX veka služio u međunarodnim odnosima za nagodbu velikih sila. Te teritorijalne nagodbe dodatno su povećavale napetosti, pojačavale propagandu, umnožavale ratna dejstva, obračune činili surovijim a sukobe nepomirljivijim. Tokom Prvog svetskog rata sile Trojnog saveza i Trojnog sporazuma su bile spremne da teritorijalnim ustupcima nadomeste lojalnost balkanskih država.
Pored mnoštva planova o ustupcima, od četiri značajna tajna ugovora, sklopljena tokom Prvog svetskog rata, tri su se ticala jugoslovenskog i srpskog etničkog prostora - Londonski ugovor (24. 4. 1915), Sofijski ugovor (6. 9. 1915), Bukureštanski ugovor (17. 8. 1916). Sva tri ugovora, a posebno Londonski, značila su prepreku rešavanju srpskog pitanja u jugoslovenskom okviru. Reč je o tajnim sporazumima kojima su Italiji, Rumuniji i Bugarskoj nuđeni teritorijalni ustupci kao nadoknada za ulazak u rat.
U međuratnim godinama to je područje na kom dominira francuski uticaj, ali se nakon 1935. oseća zainteresovanost Britanije i sve agresivnije i uticajnije prisustvo Nemačke. "Slovenska solidarnost" prema stradaloj Rusiji nikad nije prestala, a internacionalistička raspoloženja omladine činila su SSSR "bližim" i "prisutnijim" nego što je on to zaista bio. Debelacijom Jugoslavije bila je plaćena lojalnost Hitlerovih saveznika 1941. godine. Američka vojna baza Bondstil na Kosovu
Deo teritorije pripojen je Trećem rajhu, deo Mađarskoj, deo uključen u nemačku vojnu upravu, prostor Makedonije pripojen Bugarskoj, političko i teritorijalno uobličavanje prostora Bosne i Hercegovine i Crne Gore prepušteno Italiji, deo Kosova i Metohije pripojen velikoj Albaniji, formirana nezavisna Hrvatska. U ratnim godinama je izgledalo da usitnjenost prostora i njegova balkanizacija odnosi prevagu nad procesima koji ga integrišu. Na kraju Drugog svetskog rata, u nastojanju da obezbede što povoljniji strateški položaj u Evropi, i saveznici su posegli za podelom interesnih sfera i političkog uticaja na Balkanu, po kojoj je prostor Jugoslavije podeljen 50:50%.
Do 1948. Jugoslavija je bila u zoni sovjetskog političkog, ideološkog i vojnog uticaja. Posle toga je geografski položaj, koji je godinama provocirao strane intervencije, "dobro" upotrebljen na korist jugoslovenske države i partije na vlasti. U godinama Hladnog rata jugoslovenska država je predstavljala granicu dva ideološki različita sveta. Brozova "politička manevrisanja" između Istoka i Zapada završila su se udaljavanjem od Evrope (Pokret nesvrstanosti).
Danas je to prostor u kome se susreću i sudaraju interesi Nemačke koja je obnovila svoj uticaj u Sloveniji i Hrvatskoj i dosegla do jadranskih luka, zakoračila u Bosnu i Hercegovinu; Amerike koja, vojno prisutna (Makedonija, Albanija, Bosna i Hercegovina, verovatno i Kosovo i Metohija), odatle ima mogućnost destabilizacije Evrope (tzv. meki stomak Evrope), kontrole Nemačke i "podunavskog puta", pritiska i potiskivanja Rusije, dominacije na Jadranu i Balkanu; Rusije koja se na Balkanu uvek dokazivala kao velika sila; Turske koja je obnovila svoje imperijalne ambicije; Italije koja nastoji da na izmaku veka postane gospodarica Jadrana.
Jugoslovenski prostor nam u početnim decenijama XX veka izgleda (možemo ga zamisliti) kao nejednoobrazan, po kakvoći i sastavu različit, "seoski okean" (preko 80 odsto stanovništva živi na selu i od poljoprivrede) na kome, poput nejednako raspoređenih ostrva, egzistiraju gradovi (mali, srednji i veliki - ukupno 205 gradova i oko 350 varošica). Činjenica da su dezintegracione i centripetalne ekonomske sile bile mnogo jače i prisutnije od onih integrativnih i usmerenih ka ekonomskom povezivanju jugoslovenskog tržišta iziskivala je složeno i mukotrpno ekonomsko prekomponovanje prostora. "Često" pomeranje granica i decenijska politička "eksperimentisanja" sa ozbiljnim ekonomskim tokovima učinili su da taj proces, nakon nebrojeno pokušaja, i danas kreće iz početka.
U SLEDEĆEM ISTORIJSKOM DODATKU
Srbija je novoj državi podarila parlamentarni sistem i ustanove građanske demokratije * Zašto su se Nikola Pašić i Stjepan Radić prvi put sreli tek 1925.godine * Kako je kralj Aleksandar manipulisao političkim partijama o Represija nad srpskim stanovništvom u Hrvatskoj banovini i u Drugom svetskom ratu * U Titovoj Jugoslaviji srpski narod je imao daleko manju ulogu od one u Kraljevini * Kada je počelo da se razmišlja o Jugoslaviji kao "tranzitnoj" tvorevini * Zbog čega je Josip Broz gušio otvaranje srpskog pitanja..