BEOGRAD POSTAJE PRESTONICA: Kako se razvijala centralna i lokalna civilna uprava i struktura vojne vlasti tokom Prvog srpskog ustanka
TOKOM Prvog srpskog ustanka uporedo sa borbom protiv Turaka izgrađivana je centralna i lokalna vlast ustaničke Srbije. Centralnu vlast činili su vožd, skupština i Praviteljstvujušči sovjet, kasnije popečiteljstva.
Polaganje zakletve u Orašcu 1804. godine
Na zboru u Orašcu 1804. Karađorđe je izabran za vojnog zapovednika, ali su mu starešine, tzv. velike vojvode poput Jakova Nenadovića, Milenka Stojkovića i Petra Dobrnjca osporavali prvenstvo u civilnoj vlasti. Karađorđe je do 1808. nosio zvanje komandanta, a potom predvoditelja. Zakonom iz 1808. godine Karađorđu je dodeljeno pravo naslednog dostojanstva.
Konačno, 1811. godine Karađorđe je objedinio dve funkcije: poneo je titulu vožda i postao je predsednik Saveta čime je skoncentrisao svu vlast u svojim rukama i postao vladar sa neograničenom vlašću. Narodne skupštine u vreme Prvog srpskog ustanka predstavljale su skup istaknutih narodnih starešina i vojskovođa na kojima se odlučivalo o ratu ili miru.
Pri kraju Prvog srpskog ustanka uobičajilo se da se glavne skupštine održavaju jednom godišnje, o malom Božiću, to jest sredinom janura. Organ izvršne vlasti u vreme Prvog srpskog ustanka bio je Praviteljstvujušči sovjet koji je formalno konstituisan na skupštini u Borku 1805. godine. Sedište Sovjeta bilo je u manastirima Voljavči, Bogovađi, potom u Smederevu i od 1807. godine u Beogradu.
DELOKRUG vlasti Sovjeta menjao se tokom ustanka. Tako je odredbama iz 1808. godine bio vrhovni sud, ali je ustavnim zakonom iz 1811. godine postao izvršni organ vlasti sa šest članova popečitelja (ministara): Mladen Milovanović - vojni, Miljko Radonjić - inostranih dela, Dositej Obradović - prosvete, Jakov Nenadović - unutrašnjih dela, Petar Todorović - pravde i Sima Marković - finansija. Predsednik Sovjeta, odnosno vlade bio je vožd. Za izgradnju lokalne vlasti karakteristično je to što su nosioci revolucionarne ustaničke vlasti u svim krajevima Srbije, vojvode, kapetani i binbaše potiskivale knezove i kmetove nosioce vlasti u vreme knežinske samouprave.
Naime, prevlast vojnih vlasti nad civilnim posledica je ratnog stanja u kome se zemlja nalazila naročito u prvim godinama ustanka. Od 1807. godine započet je organizovaniji rad na uređenju sudskih i upravnih organa vlasti-magistrata. Odlučujući uticaj na rad magistrata imali su lokalne vojvode, kao što je na rad Šabačkog magistrata, na primer, imao Luka Lazarević. Na čelu magistrata nalazio se predsednik i više članova, obično uglednih kmetova i narodnih starešina. Izvršni organ magistrata bila je policija.
SPOLjNA POLITIKA
NA spoljnu politiku ustaničke Srbije znatni uticaj imali su učeni Srbi iz Habzburške monarhije. Među njima po položaju koji je zauzimao, autoritetu koji je nametnuo i ugledu, svakako, najuticajniji je bio karlovački mitropolit Stefan Stratimirović. Mitropolit je, naročito u prve tri godine ustanka, uticao na spoljnopolitičku orijentaciju ustaničke Srbije. Budući dobro obavešten o zbivanjima u Evropi i ustaničkoj Srbiji imao je prilično jasnu predstavu o snazi srpskih ustanika i dometima njihovog ratovanja. U osnovi mitropolitovi predlozi Karađorđu i vojvodama svodili su se na to da ustanici ne prekidaju sve veze s Turcima i da ostave mogućnost za sporazumevanje sa Portom. U pesmi iz 1808. godine, posvećenoj, prema tvrdnji Dimitrija Ruvarca, generalu Simbšenu, komandantu Petrovaradinske regimente, Stratimirović ukazuje na dve mogućnosti koje stoje pred ustanicima: da se bore protiv sultana do pobede ili istrebljenja, ili da se priklone pregovorima o miru, koji je bio, implicitno, u duhu Ičkovog sporazuma s Portom.
VOJNA vlast je nastala spontano i postepeno se odvajala od civilne. Organizatori ustanka u pojedinim delovima Srbije nametnuli su se za lokalne gospodare, Jakov Nenadović, Milenko Stojković, Petar Dobrnjac i oni su dugo osporavali Karađorđevu civilnu vlast. Te, takozvane velike vojvode sve do 1811. godine bile su najtvrđe opoziciono jezgro voždovoj vlasti. Reogranizacijom vlasti 1811. godine slomljena je njihova vojna moć i teritorije kojima su upravljali podeljene su na manje delove i vlast u njima je pripala je tzv. malim vojvodama, neposredno potčinjenim Karađorđu. Pored toga ustanovljena je funkcija glavnokomandujući - zapovednici frontova. Najvažnije vojno zvanje tokom ustanka bilo je vojvodsko. Vojvoda - titula poznata u srednjovekovnoj Srbiji - bio je zapovednik nahije do 1808. godine, a od tada je vojni starešina knežine.
Srpsku ustaničku vojsku činili su odrasli i za vojne poslove sposobni stanovnici. Stalne vojne jedinice ustanička Srbija je dobila tek 1808. godine, ali one nisu uspele da se razviju do te mere da bi mogle da zamene narodnu vojsku. U obuci vojske znatnu ulogu imali su Srbi koji su iz austrijske vojske prebegli u ustaničku Srbiju. O obuci stajaće ustaničke vojske sačuvan je Vojni ustav (1813) koji je sastavio Jakov Jakšić, bivši kapetan austrijske vojske. Značajnu ulogu imali su dobrovoljci iz Bosne, Hercegovine, Crne Gore i Stare Srbije koji su stupali u ustaničk vojsku.
KAKO u ustaničkoj Srbiji nije bilo učenih ljudi, zakonske propise o uređenju države preuzeli su na sebe učeni Srbi iz Austrije koji su se od početka ustanka uključili u rad na pisanju zakona i propisa. Karlovački mitropolit Stevan Stratimirović i bački episkop Jovan Jovanović su imali značajnu ulogu na početku ustanka. Pogibija Hajduk Veljka
Mitropolit Stevan Stratimirović, posredstvom Andreja Samborskog, ispovednika ruske carice 1804. godine podneo ruskom ministru spoljnih poslova Adamu Čartorijskom i caru Aleksandru Nacrt vospostavljenja nove sloveno-srbske države, predlažući da se, uz rusku pomoć i protektorat, obnovi država koja bi obuhvatala oblasti na kojima Srbi žive i koja bi bila pod vrhovnom vlašću Porte sa ruskim ili luteranskim princom kao garantima autonomije.
Pomoć od Rusije tražio je i bački episkop Jovan Jovanović koji je u oktobru 1804. u Petrograd poslao svog emisara, koji je velikom knezu Konstantinu Pavloviću ponudio srpsku carsku krunu. Božidar Grujović, doktor prava i univerzitetski profesor u Harkovu u Rusiji u aprilu 1805. godine prispeo je u Srbiju. Grujovićeve pravne ideje predstavljale su osnov za zakone koji su doneti u vreme Prvog srpskog ustanka (1805; 1808. i 1811), kojima je uređena centralna i lokalana uprava. Zahvaljujući proti Matiji Nenadoviću zabeležene su pojedine Grujovićeve ideje: Prvi, dakle, gospodar i sudija u vilajetu (narodu) jeste zakon... On da zapoveda gospodarima, vojvodama, Sovjetu, svjaščenstvu, vladikama i svakome malome i velikome. On će nas braniti i svobodu i voljnost sačuvati. Ili, mi da podignemo i da dobro utvrdimo u Srbiji: razum i pravdu. U skladu sa tim načelima ustanovljen je u avgustu 1805. Praviteljstvujušči sovjet, ozakonjen je odnos između vožda i Sovjeta i stvoren je osnov za izgradnju svešteničkih i svetovnih sudova.
VAŽNO je naglasti činjenicu da se Božidar Grujović pre dolaska u Srbiju sastao sa mitropolitom Stratimirovićem koji ga je instruisao i sa kojim se redovno dopisivao do smrti aprila 1807. godine. Grujovićev rad nastavili su njegov brat Mihailo Grujović i Ivan Jugović. Ivan Jugović je poticao iz somborske svešteničke porodice. Prava je završio u Pešti 1802. godine. U Srbiju je prešao 1805. i najpre je bio pisar, a od 1807. sekretar Sovjeta. Drugim ustavnim zakonom iz 1808. u Srbiji je konstituisana vrhovna vlast (Karađorđe je postao nasledni gospodar) i lokalna vlast i uvedena je redovna vojska. Ustavnu reformu iz 1811. osmislio je Mihailo Grujović koji je kao sekretar Praviteljstvujuščeg sovjeta sastavio Ustavna akta kojim su ozakonjena Karađorđeva vladarska ovlašćenja, stvorena ministarstva (popečiteljstva) i Veliki sud. Pomenuti zakonopisci, ne bez malog rizika napuštali su svoje dotadašnje karijere i dolazili su u ustaničku Srbiju. Austrijskim vlastima želeli su da zametnu tragove, pa su menjali imena i prezimena: Jovan Savić u Ivan Jugović, Teodor Filipović u Božidar Grujović. Učeni Srbi iz Austrije ostavili su dubok trag u prosveti i obrazovanju Srbije.
NEDOUMICE OKO ORAŠCA
NA Zboru u Orašcu bilo je oko 300 ljudi, uglavnom iz okoline. U vezi sa datumom održavanja ovog zbora postoje nedoumice. Najčešće se kao verovatan uzima 2. februar 1804. po starom ili 14. po novom kalendaru. Međutim, Vuk Karadžić navodi da je zbor u Orašcu bio posle 9. i 12. februara (po starom kalendaru; dodaj 12 dana). Inače, zbor u selu Orašcu nije imao karakter ili značenje predstavničkog tela, skupštine (narodne ili starešinske) kao institucije ili kao organa vlasti. Bio je to improvizovani skup jednog broja starešina, uglavnom iz Šumadije. Prema raspoloživim podacima, učesnici na skupu u Orašcu predstavljali su mahom Kragujevačku nahiju, a najviše njenu knežinu Jasenicu, i deo Rudničke nahije. Prisutni su bili i hajduci Stanoja Glavaša.
Sa stanovišta nacionalnog jedinstva simbolično je to što je prvi ministar prosvete u novovekovnoj Srbiji bio Dositej Obradović (januar-mart 1811), jer je svojom ličnošću objedinio duhovne napore prosvetiteljskog 18. veka sa revolucionarnim tekovinama s početka 19. veka. Tokom Prvog srpskog ustanka broj osnovnih škola se stalno uvećavao, pa je 1813. godine u Srbiji bilo 46 osnovnih škola sa oko 1.500 učenika, u kojima je više od polovine učitelja poticalo iz Srema, Banata i Bačke.
U Beogradu je 1808. zahvaljujući Ivanu Jugoviću osnovana Velika škola čiji su profesori, takođe, poticali iz Ugarske: Lazar Vojinović, Gliša Živanović, Miljko Radonjić, Mihailo Popović, Jovan Mioković, Petar Đurković. Sveštenik i teolog Vićentije Rakić, koji je pre dolaska u Srbiju služio u crkvi Sv. Spiridona u Trstu, osnovao je 1810. godine u Beogradu Bogosloviju koja je postojala do 1813. godine.