OD UZLETA DO SASECANJA SLOBODE MIŠLJENJA: Predstavnici kritičke misli jugo-stvarnosti su etiketirani kao "ekstremna levica", "anarhisti"...
DONOŠENjEM danas gotovo zaboravljene posebne uredbe - neke vrste lex specialis - Narodna skupština SR Srbije je 28. januara 1975. godine konačno, posle višegodišnjih dovijanja i primene blažih ili oštrijih mera partijsko-državne represije, uklonila sa Filozofskog fakulteta u Beogradu grupu od osam profesora i asistenata, nastavnika ove ugledne akademske ustanove.
Upravni odbor Korčulanske letnje škole
Zagorka Golubović (1930-2019), Mihailo Marković (1923-2010), Ljubomir Tadić (1926-2013), Svetozar Stojanović (1931-2010), Miladin Životić (1930-1997), Nebojša Popov (1939-2016), Trivo Inđić (1938-2020) i Dragoljub Mićunović (1930), onemogućeni su da nastave akademsku karijeru u zemlji. Sa stanovišta vlasti pogotovo je bilo važno što je tim potezom eliminisana mogućnost da ovi filozofi, sociolozi i antropolozi, zastupnici praksis filozofije, ugledni kod nas i u svetu, ostanu u neposrednom, stalnom kontaktu i dijalogu sa svojim studentima.
Samo nekoliko meseci ranije, onemogućeni su dalje izlaženje časopisa Praxis i rad Korčulanske letnje škole. Osmotreno iz ugla državno-partijske nomenklature, pogotovo njenog vrha, tako je naizgled bio okončan najdublji, ne samo teorijski, nego i idejni, ideološki i politički sukob vlasti sa zastupnicima one škole mišljenja koja je svoju kritiku staljinizma, dogmatskog marksizma i etatističkog socijalizma zasnivala na načelu "kritike svega postojećeg" i etičkih postulata koje će u svojim ranim filozofskim radovima, pisanim između 1843. i 1845. godine, utemeljiti mladi Karl Marks (1818-1883).
Kao i većina akcija sličnog tipa o kojima svedoči istorija, kada vlast države, crkve ili partije, poseže za knutom i ućutkuje nepodobne koji ustaju protiv zacementiranih kanona, a pogotovo kada se te vlasti ustremljuju na jeretike, i ovaj lex specialis bio je neka vrsta privremene, Pirove pobede.
AUTORITATIVNA vlast je tada već uveliko bila autistična pred stvarnošću života i magistralnim tokovima koje nove istorijske okolnosti stavljaju na dnevni red. Bila je zarobljena i staračkim, gerijatrijskim sindromom koji je davao pečat upravljačkoj nomenklaturi; opterećena sve snažijim strahom za sopstvene pozicije i privilegije, pogotovo posle studentske pobune 1968. godine. Razume se, zato i nije mogla da pojmi ono što je očigledno - izbacivanje osmoro nastavnika sa Filozofskog fakulteta, a godinu pre toga devetoro nastavnika s Pravnog fakulteta, bilo je u stvari izraz nemoći vlasti da se suoči sa slobodnim kritičkim mišljenjem i nesputanim dijalogom, pogotovo da se suoči s odgovornošću za situaciju u koju je dovela društvo.
MARŠAL GUBI POVERENjE MOSKVE
SIGNALI o razlazu na relaciji Moskva - Beograd dolazili su i sa strane, ali se u ono vreme u Jugoslaviji nije moglo pročitati pisanje, na primer, uglednog pariskog lista Figaro od 12. februara 1948. godine:
"Prema vestima koje stižu iz Bukurešta, Komunistička partija Rumunije naredila je da se portreti maršala Tita uklone iz svih izloga gde je šef jugoslovenske vlade figurirao u društvu maršala Staljina, Dimitrova i Groze. U Bukureštu se šire najrazličitiji glasovi o maršalu Titu, čiji položaj ne izleda sada tako siguran kao što se uopšte veruje. On kao da je izgubio poverenje Moskve."
Zatvoreni u sebe, a iznutra već duboko podeljeni po linijama republičko-pokrajinskih sporenja, nadmetanja i ucena, uz snažan oslonac na matrice autarhizma i nacionalizma, nosioci partijsko-državne vlasti nisu imali odgovor ni na jedno od bitnih pitanja nametnutih sve dubljom društvenom krizom. Tokom šezdesetih i sedamdesetih takva pitanja kao da su izvirala iz nekog snažnog gejzira. Kritička inteligencija se s tom vrstom pitanja spremno i smelo suočavala, s uporištem u slobodama koje će početi da osvaja u sudaru sa staljinističkim dogmatizmom posle početka sukoba Jugoslavije sa Kominformom 1948. godine.
Zbog onoga što će se dogoditi u "slučaju grupe profesora" Filozofskog fakulteta u Beogradu, neizostavno treba podsetiti upravo na taj sudar koji je otvorio prostor da se vrlo brzo na filozofskom, književnom, umetničkom i drugim poljima razviju krila slobodnog kritičkog mišljenja, da se rasplamsaju danas gotovo nezamislive, vrlo oštre polemike, u sudaru sa vernim zastupnicima staljinskih kanona u svim oblastima života.
I pre nego što je sukob izbio u javnost 28. juna 1948. godine, jugoslovenskom partijskom i državnom vrhu je bilo jasno da raste napetost između Moskve i Beograda, KPJ i SKP(b), između Staljina i Tita. Skrivano je to ne samo od najšire javnosti, nego i od partijskog članstva. Istina je zabašurivana i insistiranjem istog tog vrha na ubrzanju sovjetizacije jugoslovenskog društva na svim poljima, od seljačkih radnih zadruga do kulture, od nauke do književnosti, od štampe do pravosuđa.
NA ŠKOLOVANjU u Lenjingradu i Moskvi, baš u to vreme, s grupom studenata iz Jugoslavije, bio je i mladi, devetnaestogodišnji Gajo Petrović, docnije jedan od nesumnjivo najuglednijih filozofa kasnije praksis orijentacije. Imao sam zadovoljstvo da daleke 1986. godine ne samo razgovaram, nego i da budem trodnevni gost Gaje Petrovića i supruge mu Asje. U dugom razgovoru vođenom u profesorovoj radnoj sobi doticane su razne teme. Interesovalo me je i da od profesora Petrovića čujem bar neke njegove impresije iz vremena kada je studirao filozofiju u SSSR-u. Otišao je školovanje u jesen 1946, kao mladić već odlično obavešten o svetskoj i domaćoj književnosti, filozofiji, matematici i fizici, kao znalac nemačkog, francuskog, latinskog i engleskog jezika.
POBEDA UDRUŽENjA FILOZOFA
POBEDA nedogmatske stvaralačke struje, kao mišljenja slobode, dogodila se na četvrtom sastanku Jugoslovenskog udruženja za filozofiju, koji je održan 10. i 11. novembra 1960. godine na Bledu. Na ovom savetovanju jugoslovenskih filozofa i sociologa, koje će protekom vremena steći oreol istorijskog, došlo je do oštrog sporenja na raspolućenoj filozofskoj sceni, podeljenoj na zagovornike teorije odraza i dijamata, a na drugoj strani na zastupnike humanističkog marksizma. Posle dvodnevne, žustre debate, skup je završen pobedom ove druge struje, koja će ubrzo prerasti u praksis filozofiju. Njeni predstavnici su praksu shvatali kao osnovnu kategoriju teorije saznanja i od vremena sukoba sa Staljinom i Kominformom, kada je tragano za drukčijim putem u socijalizam, afirmisali Makrksovu ideju da je ,,slobodan razvoj svakog pojedinca uslov slobode za sve“.
Suočen s nastavom koja je bila teško okovana tzv. dijamatovskom (dijalektički materijalizam) filozofijom, za koju je bila karakteristična Staljinova formula o "četiri crte dijalektike i tri crte materijalizma", Gajo je brzo sazrevao. Počeo je da zbunjuje svoje profesore početnim kritikama dijamatovske filozofije, što je, na drugoj strani, jačalo pritiske da se drži "jedinog ispravnog puta", onog koji su oličavali Staljinova misao i epigoni u filozofiji predvođeni Todorom Pavlovom.
Krajem februara 1948. godine, tokom posete Moskvi, Milovan Đilas je došao među naše studente i stupio s njima u iznenađujuće otvoren razgovor. U jednom momentu ih je upozorio da će doći do otvorenog sukoba između jugoslovenskog i sovjetskog rukovodstva, da će taj sukob biti oštar, što je na sve prisutne ostavilo izvanredno snažan utisak, uključujući i Gaju Petrovića. Za njega je to značilo ne samo potvrdu stavova koje je zastupao, nego i više od toga - bio je to snažan podsticaj da odmah po povratku u zemlju kritiku dijamata produbljuje i izoštrava.
Kada je u buknuo sukob sa Kominformom, vratio se u Jugoslaviju i nastavio studije na Filozofskom fakultetu u Zagrebu, ali je već u februaru 1949. godine - osumnjičen za navodnu podršku Rezoluciji Informbiroa - izbačen iz Komunističke partije i s Filozofskog fakulteta. Uz niz peripetija, ipak je vraćen na fakultet i u partiju, uz preinačenu kaznu da je pokazao tek "nebudnost" prema nekolicini prijatelja koji su, opet navodno, zastupali pozicije Kominforma.
PARALELNO su i u Beogradu počeli da se javljaju kritički glasovi na račun sovjetske filozofije, ali pod budnim okom svemoćnog kontrolora filozofskog života, profesora dr Dušana Nedeljkovića, koji je za svoje asistente izabrao dvadesetšestogodišnjeg Mihaila Markovića i dvadesetčetvorogodišnjeg Dragana Jeremića. Marković je kao tek svršeni student objavio 1950. rad "Terorizam ždanovštine i strah sovjetskih filozofa", dok je Jeremić, iste godine, kome je Nedeljković poverio da se kritički bavi zapadnom filozofijom, objavio članak "Nobelova nagrada Bertrandu Raselu, filozofu imperijalizma". U tom radu je napisao da Nobelova fondacija "nagrađuje čoveka koji propagira rat" (!)
U okolnostima ondašnjeg snažnog intelektualnog i stvaralačkog vrenja, bio je neiminovan sudar oslobođenog kritičkog mišljenja i staljinizma, karakterističnog tokom pedesetih ne samo za filozofiju, nego i za književnost, umetnost, kulturu. Okoštali modeli mišljenja i stvaralaštva, pogotovo staljinističke ideološke i političke dogme i recepti, povlačili su se i pred filozofskom orijentacijom koja je na svoju, uslovno rečenu zastavu, utisnula načelo "kritike svega postojećeg".
Vlast je, 1954 godine zabranila dalje izlaženje "Pogleda", a jedan od pokretača i član redakcije, Milan Kangrga, koji je u partiju primljen godinu dana ranije, izbačen je iz njenih redova, da se u SKJ više nikad i ne vrati.
Nije to bilo neko veliko iznenađenje, pošto je početkom 1954. zabranjen i nesumnjivo najugledniji i najuticajniji časopis onog vremena "Nova misao", zato što je na njegovim stranicama, u prvom broju za tu godinu, Milovan Đilas objavio esej "Anatomija jednog morala". Jugoslovenska revolucija je počela da rađa jeretike.
SOCIJALIZAM SA LjUDSKIM LICEM
U RAZGOVORIMA sa Gajom Petrovićem sa profesorom dr Veljkom Koraćem, a pogotovo sa profesorima Mihailom Markovićem i Svetozarom Stojanovićem, sledilo je pitanje da li je već tada, na prelazu 1949. u 1950. godinu, bilo posejano zrno onoga što će se oblikovati u praksis filozofiju i otvoriti put za osnivanje časopisa "Praksis". Odgovori su uglavnom bili ujednačeni - teško je reći, osmotreno iz hronološkog ugla, kada su konkretno postavljene osnove te filozofske orijentacije koja će docnije biti označena kao humanistički marksizam, kao filozofija "socijalizma sa ljudskim licem". Ova linija mišljenja je oblikovana relativno brzo i usvajana na individualnom planu, šireći se na sve širi krug protivnika teorije odraza i zastupnika oštre filozofske kritike staljinizma. Insipiracija za takvu vrstu kritike koja je imala i svoju ideološku i političku dimenziju, nađena je u tekstovima mladog Marksa i etičkim načelima zastupljenim u tim radovima.
UPRKOS tome, iako je bilo očito da se vlast neće ustezati od primene represivnih mera prema nosiocima prodornije kritičke misli, kritika staljinizma i otuđenja u savremenom kapitalizmu proširivana je na sve snažniju kritiku etatističkog "realnog socijalizma", ne samo na Istoku nego i u njegovim domaćim varijacijama. Značilo je to i suprotstavljanje ideološkom monopolu partije na "jedinu istinu", utoliko pre što su u načelima Programa SKJ iz 1958. godine nađeni oslonci za poimanje revolucije i socijalizma u ključu slobode građana, a ne države.
Široko prihvaćene na najširem polju filozofije, nauke i stvaralaštva, ove ideje su značile preispitivanje mesta i uloge partije i države u okolnostima izraženih društevnih promena: bilo je to vreme uvođenja radničkog samoupravljanja i širenja demokratije, ubrzanog privrednog rasta, izraženih promena u strukturi društva zbog industrijalizacije i urbanizacije, otvaranja ka svetu uz oslonac na vanblokovsku politiku nesvrstanosti.
Primerak "Praksisa"
SNAŽENjE ovog kritičkog misaonog kruga dovelo je do pokretanja Korčulanske letnje škole 1963, iste godine i časopisa "Gledišta" na Beogradskom univerzitetu i časopisa "Praksis" 1964. godine u Zagrebu. Kao neprikosnoveni partijski ideolog, ne samo u Hrvatskoj, Vladimir Bakarić je ubrzo posle pokretanja časopisa "Praksis" izrekao niz kritika na račun objavljenih tekstova što je ukazivalo da će doći i do šireg sukoba dela inteligencije i aparata ideološke i političke vlasti oko slobode stvaralaštva i političkih sloboda. Uostalom, u Ljubljani je baš 1964. zabranjen časopis "Perspektive", uhapšeni su Tomaž Šalamun i Jože Pučnik kome je suđeno zbog "delikta mišljenja".
Navodnu teorijsku, a nesumnjivo ideološku i političku osnovu sa koje treba dovoditi u pitanje i diskreditovati zastupnike praksis filozofije, izložio je Edvard Kardelj 1965. godine kada je objavio knjigu "Beleške o našoj društvenoj kritici", što je verovatno trebalo da pokaže kako vlast neće prema ovoj intelektualnoj grupaciji primenjivati silu i oprobane mehanizme represije. Za svaki slučaj, Kardelj ih je proglasio za predstavnike "apstraktnog humanizma", za koketiranje sa "liberalizmom" i "anarhizmom".
U NEZAOBILAZNOJ sociološkoj studiji Contra fatum, o "slučaju grupe profesora" sa Filozofskog fakulteta, autor knjige Nebojša Popov je sažeto izneo šta je humanistička filozofija praksis orijentacije, u stvari, stavila u prvi plan svojih razmatranja:
"Predmet kritike bile su: (1) autoritarne tendencije iz predrevolucionarne prošlosti (patrijarhalni obrasci vlasti i nacionalizam); (2) 'boljševički' balast revolucije i podražavanje staljinističkog uzora; (3) nekritičko preuzimanje potrošačkog 'stila života' bez odgovarajućeg radnog pokrića; (4) fatalno obnavljanje starih i nastajanje novih nacionalizama i (5) pokušaji ekonomske reforme bez vizije demokratskih i socijalističkih komponenti (obnova konzervativnog ekonomskog liberalizma bez političkog liberalizma ili 'etatističke' reorganizacije kao reprodukcija političkog voluntarizma). U takvoj kritici nagoveštena je artikulacija različitih teorijskih stanovišta, od opštih humanističkih ideja, preko različitih liberalnih stanovišta, do različitih škola socijalističkog mišljenja. Nijedno od njih, međutim, nije izloženo u celovitom vidu, pa ni 'stvaralački marksizam', iako je on, čini se, bio artikulisan potpunije od drugih. (Isto tako, nema osnova za tvrdnju, zapravo ideološku diskvalifikaciju, da je 'ultralevica' omela reformu nastojanjem da odmah ostvari besklasno društvo!)", napisao je Nebojša Popov.
SARADNjA BEOGRADA I ZAGREBA
ZAMECI onoga što će kasnije biti oblikovano u snažnu, uticajnu struju kritičkog mišljenja, vidljivi su već u nedovoljno poznatom časopisu za teoriju društvenih i prirodnih nauka ,,Pogledi“, koji je pod uredništvom Rudija Supeka pokrenut u Zagrebu 1952. godine. Članovi redakcije su i Milan Kangrga i Danko Grlić. Na stranicama ovog časopisa je započeta saradnja između filozofa Zagreba i Beograda, pogotovo kada je Srpsko filozofsko društvo u aprilu 1953. počelo da objavljuje časopis ,,Filozofski pregled“, u čijem prvom broju objavljuju tekstove Mihailo Marković, Zagorka Pešić (kasnije Golubović), Rudi Supek, student Miladin Životić koji piše na temu ,,Marksova teorija otuđenja“. Danko Grlić u ,,Pogledima“ recenzira prva tri broja ,,Filozofskog pregleda“, a u istom, drugom broju ,,Pogleda“ za 1954. godinu, piše i Mihailo Marković.
U IDEOLOŠKOJ i političkoj ravni, sve konkretnija i oštrija kritika pomenutih pojava nailazila je na sve snažniji udar koji su na početku formulisali Bakarić i Kardelj. Shvaćena u nomenklaturi kao preteća jeres, praksis filozofija je sve više označavana kao "praksisovština", a njeni predstavnici su, zavisno od tekućih političkih potreba, sve češće etiketirani kao "prozapadni" i "američka agentura"; kao "ekstremna levica", "pomahnitala utopija", "komunjare", "anarhisti" i "trockisti"; kao "liberali" i "anarholiberali"; kao "antireformske snage" i "kontrarevolucija".
Možda se u ono vreme i nije jasno videlo da će doći do otvorenog, žestokog sukoba između ključnih nosilaca vlasti i moći, a sa druge strane onih koji su kao javni intelektualci - kako se to danas kaže - kritikovali tu istu vlast i moć, delujući ne samo kao spoznajni nego i kao njihov moralni korektiv.
Studentska pobuna 1968. samo je ubrzala tok događaja koji će dovesti do obračuna s "grupom filozofa" i njihovog odstranjivanja s Filozofskog fakulteta u Beogradu u januaru 1975. godine.