OBRAČUN SA BEOGRADSKIM "CVEĆEM ZLA": Kako su hrvatski komunisti 1984. godine srpske pisce proglasili za ideološke grešnike

U pitanju je bila borba za slobodnu reč, slobodno mišljenje i slobodnu javnost. Taj proces je u znatnoj meri izmenio odnose u srpskoj kulturi, ali i na društvenoj sceni. Srpski pisci su se nametnuli kao alternativa poretku koji je branio Savez komunista.

Pisci i njihova dela u ovom periodu dali su i pečat počecima demokratskog preporoda srpskog društva uz celini.

Preko protesta srpskih pisaca i intelektualaca u Francuskoj 7, preko osnivanja Odbora za zaštitu umetničkih sloboda u Udruženju književnika Srbije, oživljavanja srpskog PEN centra prema načelima Povelje Međunarodnog PEN-a, okupljanja intelektualaca u Odboru za odbranu slobode misli i izražavanja, mnogih protesta, tribina i drugih zbivanja u oblasti javnog delovanja, udareni su temelji višestranačkom poretku u Srbiji.

Književnost je, izlaskom u javnost, pored osnovne estetske funkcije, dobila "jaču društvenu rezonancu" i proširila delatnost na granična područja umetnosti, na nametnuta ili iznuđena prolazna pitanja, kao i na iznenadne neposredne povode koji su uvek bili u sferi politike.

Načelne teme zamenjene su odgovorima na dnevne događaje, što je neminovno menjalo i karakter kritičkog teksta.

Preko svakodnevnih postavljanja pitanja o položaju i budućnosti kulture srpskog naroda, preko isticanja prava pisaca da učestvuju u duhovnom preporodu sopstvenog naroda, preko javno saopštene namere da podignu duhovnu samosvest naroda - pisci su prvobitni koncept borbe za demokratizaciju društva, borbe protiv "monološke i monopolske kulture", pretvorili u svojevrsni nacionalni pokret za ravnopravan položaj srpskog naroda u Jugoslaviji. To je dovelo do konfrontacije sa piscima iz drugih republika. Borba protiv totalitarizma i dogmatskog slepila proširila se u borbu za ostvarivanje nacionalnih interesa srpskog naroda uoči sloma SFR Jugoslavije...

U PRVOM periodu posle smrti Josipa Broza, SKJ je prećutkivao postojanje nacionalnih i društvenih problema u zemlji. Odbrana Titovog kulta bila je prioritet. Nacionalne komunističke oligarhije nastupale su u ime "revolucionarnih tekovina" i Titovog nasleđa. U ime samoupravljanja i radničke klase, održavale su svoje državice, nasleđene od "neumrlog vođe", u čemu su imale snažnu podršku svojih inteligencija, pre svega onih iz humanističkih nauka i kulture. Sva drugačija mišljenja o stanju u zemlji i političkom sistemu od zvaničnih, saopštavanih od strane partijskih ideologa ili sa sednica partijskih tela, proglašavana su za "neprijateljska".

Prve reakcije stigle su iz Zagreba. Hrvatski partijski ideolozi, prvo Josip Vrhovec a zatim Stipe Šuvar, nastojali su da dokažu kako je stanje u Hrvatskoj "mnogo bolje" nego u Srbiji, to jest da vodeći intelektualci u Hrvatskoj ne samo da nemaju nameru da ruše sistem, već ga i podržavaju. Vrhovec je inicirao a Šuvar zatim organizovao niz velikih "savetovanja" sa vodećim hrvatskim intelektualcima (ali ne i sa onima koji su se otvoreno protivili sistemu) o kontroverznim temama koje su već zaživele u Beogradu. Ideja je bila da se ponudi neka vrsta "socijalističkog odgovora" antisocijalističkim snagama, kao i da se pokaže kako hrvatsko vođstvo "drži stvari pod kontrolom", odnosno da uživa podršku inteligencije, posebno one humanističke.

Najviše protesta izazvao je sedmi po redu skup, Savetovanje o idejnoj borbi u sferi kulture i stvaralaštva, održan 23. maja 1984. u Palati društveno-političkih organizacija Hrvatske. Na savetovanju je govorilo 38 ljudi, a on je u istoriju jugoslovenske kulture ušao po radnom materijalu, koji je sačinila informativno--propagandna služba CK SK Hrvatske i koji je kasnije dobio naziv Bela knjiga, a njegov izvorni i glomazni naziv je bio: "O nekim idejnim i političkim tendencijama u umjetničkom stvaralaštvu, književnoj, kazališnoj i filmskoj kritici, te o javnim istupima jednog broja kulturnih stvaralaca u kojima su sadržane politički neprihvatljive poruke".

To je bio materijal o ideološkim "grešnicima", obima 237 strana. Književnik Ante Kvesić je ovaj materijal u toku debate nazvao - cveće zla. Na listi je bilo najviše srpskih "nepodobnih" intelektualaca, među njima i Desanka Maksimović. Materijal je obuhvatio razdoblje od početka 1982. do marta 1984, kada je tekst analize završen.

SVOJU kritiku Šuvar je označio kao "pomoć srpskim drugovima da prevaziđu ovaj problem", jer se u materijalu nikome ništa ne imputira, već se citira "suzdržano i korektno". Šuvar je konstatovao da su se posle Titove smrti u jugoslovenski kulturni život plasirale "nimalo bezazlene političke teze, zahtjevi i optužbe, te podstiče aferaška politizacija posebno književnosti, kazališta i filma". Šuvara su posebno "zabolele" tendencije da se na drugačiji način tumači Drugi svetski rat, a posebno ocene da su se sve negativnosti jugoslovenskog socijalizma začele još u vreme revolucije, da je partizanska borba dovela samo do gubitka slobode: "Mračnu sliku socijalizma općenito upotpunjuju objavljeni napisi, literarni prilozi i intervjui stranih autora, kao i osvrti naših autora na njihova djela. Glavna je oštrica konstantno usmjerena na Sovjetski Savez. Nije samo Staljin bio 'krvopija'. To se odnosi na mnoge. U Ukrajini je za vrijeme Hruščova 'krv tekla potocima'. U Sovjetskom Savezu više ništa ne može 'vaskrsnuti'. Tamo je jednostavno sve mrtvo. Tu zemlji više ništa ne može da spase."

Materijal je bio grupisan u više poglavlja. Od oko 250 pomenutih imena, preko 200 su "negativci" i velika većina je iz Srbije. Od "negativaca" pomenućemo samo neke na podužoj listi kao što su: Gojko Đogo (52 puta), Antonije Isaković (18), slikar Mića Popović (22), filmski režiseri Dušan Makavejev (13), Živojin Pavlović (10), književni kritičari Aleksandar Ilić (14), Nikola Milošević (9)...

Na indeksu su se našla brojna dela i istrgnuti citati koji su negativno ocenjeni, a mnogima je učitana "aluzija na Tita". Na spisku su, između ostalih, bile knjige: "Vunena vremena" (Gojko Đogo), "Istočnice" (Ljubomir Simović), "Dva sveta" (Matija Bećković), "Tren 2" (Antonije Isaković), "Orden" (Stjepan Ćuić), "Uloga moje porodice u svetskoj revoluciji" (Bora Ćosić), "Anatema" (Vojislav Lubarda), "Sudija" i "Nož" (Vuk Drašković), "Stvarno i moguće" (eseji Dobrice Ćosića), "Korijen, stablo, pavetina" (memoari Gojka Nikoliša), "Slučaj Gojko Đogo - dokumenti" (D. H. Antić). Od pozorišnih predstava na spisku su bile: "Golubnjača", "Misa u a-molu", Lenjin, Staljin, Trocki, "Kolubarska bitka", "Sudija", "Politika kao sudbina", "Tajna Crne ruke", zatim pojedine pesme, bajke, mnogi aforizmi, peticije, intervjui, čak i pitalice. Ostvarenja se tematski uglavnom odnose na NOB, Titovu ličnost, partiju, Goli otok i IB, crni talas u kulturi.

NASTOJANjA da se "demistificira" društvo, revolucija i čitava "novija historija", kako su zaključili autori materijala, poprimila su relativno široke razmere u sferi umetnosti i kulture: "Mračnu sliku socijalizma upotpunjuju objavljeni natpisi, literarni prilozi i intervjui stranih autora i osvrti naših autora na njihova dela. U delu literarne produkcije izjednačava se jedna i druga strana u NOB, revolucionari, partizani i komunisti s ustašama, belogardejcima i četnicima, fašistima. Tvrdi se da su narod i radnička klasa objekti birokratske vlastodržačke manipulacije, a jedini je nosilac borbe za slobodu i demokratiju sloj inteligencije. Nosioci neprihvatljivih idejnih i političkih poruka u redovima umetnika, kulturnih radnika, književnih i drugih kritičara, novinara veoma su glasni, nametljivi, često istupaju, daju intervjue, govore na tribinama, pojavljuju se na televizijskim ekranima." Evidentirano je da je najveći broj autora iz Beograda iz tzv. beogradskog kruga, pa je u tom smislu ponuđena pomoć Savezu komunista Srbije "prema pojavama o kojima je riječ u ovoj knjizi".

Spomenuti Pero Kvesić je u uvodnom izlaganju naglasio da se "pod maskom umetničkog stvaralaštva" u poslednjih nekoliko godina vrši "otvoren i agresivan napad na temeljne tekovine i vrednosti našeg društva i revolucije". Komunisti su zato morali vrlo otvoreno i kritički da razmotre stanje na socijalističkom idejnom frontu i "s tim u vezi probleme idejne borbe i diferencijacije".

Na zagrebačkom savetovanju razgovaralo se o više umetničkih dela, na izrazito netolerantan i ideološki ostrašćen način, kao u godinama neposredno posle Drugog svetskog rata. Filozof Vanja Sutlić je tražio "diferencijaciju" u svim nadležnim institucijama, kod svih nadležnih organa, kao i preispitivanje rada svih glavnih i odgovornih urednika u "svim mogućim časopisima, nastupali oni kao marksisti ili ne". Vrhunac "ideološkog čistunstva" trebalo je da predstavlja i kritika filma "Ninočka" (holivudska komedija iz 1939. sa Gretom Garbo u glavnoj ulozi). Kosta Spajić je ovaj film okvalifikovao kao "antikomunistički pamflet". Kritike nije bio pošteđen ni Milan Kundera zbog snažne kritike staljinizma.

SUMIRAJUĆI raspravu, Stipe Šuvar je negirao da se komunisti, u borbi za sprovođenje partijske politike, služe represijom i zabranama, da progone i zatvaraju pisce i intelektualce, da denunciraju i etiketiraju, da koriste partijsku mašineriju, silu i vlast. U pitanju je, po njegovom mišljenju, bila "široka, duhovna kontrarevolucija koja je antipartizanska, desničarska"; ona je bila "izdanak i produžena ruka krstaškog ideološkog rata u svijetu protiv svega što je socijalističko i komunističko".

Usledile su burne reakcije. Najviše je upadala u oči činjenica da je više od 80 odsto "prozvanih" bilo iz Srbije. Bilo je narušeno nepisano pravilo da svaka nacija suzbija svoj nacionalizam i obračunava se sa njim, što je princip poštovan i u metodama rada tajne policije. (Znalo se da "Politika" ne treba da objavljuje karikature o situaciji i događajima u Hrvatskoj, kao što bi trebalo i da hrvatska štampa izbegava komentarisanje zbivanja u Beogradu). U pitanje je doveden i princip simetrija u progonu, budući da su se na listi u ogromnoj većini našla imena srpskih autora. Nasuprot oceni Stipe Šuvara o tome da je spisak pravljen suzdržano i korektno, u široj javnosti su se mogle čuti ocene da je to "crni spisak, politička pornografija, povratak staljinizma". Jedan od citiranih autora, pesnik i akademik Matija Bećković, uputio je otvoreno pismo javnosti, sa porukom da Bela knjiga predstavlja "manifest neostaljinizma, kojim se upozorava da je bauk slobode krenuo iz Beograda i da kruži Jugoslavijom". Pismo je potpisalo stotinak intelektualaca i umetnika.

Optužbama je išla naruku činjenica da je u vreme nastanka ove publikacije novi talas represije zapljusnuo nauku i kulturu u Srbiji. Jedna od prvih bila je na udaru knjiga Nebojše Popova "Društveni sukobi" (1983) koju je izdao Centar za filozofiju i društvenu teoriju, a zatim i knjiga "Pluralizam ili stranački monizam" Vojislava Koštunice i Koste Čavoškog i neka druga dela.

U PARTIJSKIM krugovima Bela knjiga je najpre imala pozitivan odjek, ali je do obrta došlo posle oštre reakcije iz Beograda. Ne samo kritička inteligencija već i politički vrh Srbije pojavu Bele knjige doživeo je kao još jedan napad "ustavobranitelja" na Srbiju. Srpski liberalni autori (od kojih je više od stotinu potpisalo peticiju protiv Bele knjige) smatrali su da se radi o obnovi staljinizma. To je bio i dokaz da je hrvatskoj inteligenciji, koja je bila i ostala nacionalistička i komunistička, smetala sloboda javne reči koja se više u Beogradu nije mogla ni na koji način zaustaviti. Govorilo se: dok se srpski intelektualci progone i hapse, hrvatski pokazuju neobičnu bliskost sa sopstvenim komunističkim vrhom.

Kada je Bela knjiga kao zvaničan dokument CK SK Hrvatske bez ikakve izmene preštampana u Beogradu 1984. u vidu knjige "Antologija dokumenata o vremenu koje živimo - Bela knjiga" u izdanju novinara Rastka Zakića i Dragana Antića, rukopis je bio zabranjen i spaljen.

Povodom ovog čina, reagovao je Odbor za zaštitu umetničke slobode. On se 6. novembra 1985. oglasio Saopštenjem broj 36 koje je potpisao akademik Nikola Milošević: "Kao što je poznato, u ediciji 'Antologija dokumenata u vremenu u kome živimo', beogradski autori Rastko Zakić i Dragan Antić štampali su prošle godine, o svom trošku, Belu knjigu, koja je inače legalno objavljena i prodavana kao bestseler u Zagrebu. Knjiga je, međutim, ovde, u Beogradu, u sredini koja je imala sve razloge da sa njom bude upoznata, doživela sasvim drugačiju sudbinu. Sudija za prekršaje SO Rakovica, kršeći očigledno svoja ovlašćenja i po kratkom postupku (a sa obrazloženjem da se ne radi o autorskom delu) doneo je odluku o zabrani knjige koja je odmah posle toga oduzeta i uništena. Uzaludne su bile molbe autora da se o svemu konsultuje intelektualna javnost i da se obavi veštačenje od strane stručnih lica. U međuvremenu je Jugoslovenska autorska agencija zvanično potvrdila (dokument red. Br. K-11/85) da je u pitanju autorsko delo, i time pokazala da je odluka sudije za prekršaje SO Rakovica bila nezakonita..." Srpska javnost se prvi put sa ovim tekstom u njegovoj integralnoj verziji upoznala 10. maja 1989. kada su u Srbiji "dunuli vetrovi nacionalne borbe". U pitanju je bilo specijalno izdanje magazina "Intervju". Broj su priredili Hadži Dragan Antić, Milorad Vučelić i Sava Dautović, a recenzenti su bili Vida Ognjenović i Biljana Jovanović.

(Iz predgovora izdanja „Bela knjiga – 1984 - Obračun sa „kulturnom kontrarevolucijom“ u SFRJ Priredili: dr Kosta Nikolić, mr Srđan Cvetković, dr Đoko Tripković)