POTRES MEĐU SRBIMA U AMERICI: Kako je SPC iskorišćena za razbijanje političke emigracije u SAD

Istoričari smatraju da bi uzroke za ovaj događaj trebalo tražiti koju deceniju ranije, pozicija SPC u zemlji i dijaspori bila je različita - prva je bila pod pritiscima režima a druga slobodna.

- Snaga srpske emigracije, prvenstveno u Americi, politička i ekonomska, predstavljala je za jugoslovenski državni vrh značajnu potencijalnu opasnost - objasnio je istoričar prof. dr Veljko Đurić Mišina u knjizi "German Đorić: Patrijarh u obezboženom vremenu". - Zato je trebalo tražiti načina da se razbije, usitni i tako učini bezopasnom. Zaključeno je da će se to uspeti izazivanjem problema u Crkvi, forsiranjem sukoba između episkopa američko-kanadskog Dionisija Milivojevića i Patrijaršije u Beogradu.

Taj sukob bi doveo do raspolućivanja srpskog naroda, pa bi opasnosti sa te strane nestalo. I danas je enigma ko je u vrhu Brozove Jugoslavije doneo odluku da se za razbijanje srpske političke emigracije iskoristi SPC, najpre u Americi, a potom u Evropi i Australiji. Tragovi, ako uopšte postoje, i dalje su mnogima nevidljivi.

- U dokumentima Savezne komisije za verska pitanja ima tek nekoliko indicija koje mogu da ukažu na moguće povode takvog angažovanja države - piše Mišina. - Tako, na primer, u elaboratu za internu upotrebu, nastalom krajem 1963, u delu o opštem odnosu SPC prema državi i političkom sistemu stoji:

"Drugačije je stanje u odnosima njenog zagraničnog dela prema zemlji. Ovi delovi crkve u SAD, Kanadi, Latinskoj Americi, Australiji i Evropi su za vreme rata bili na strani Draže Mihailovića. Posle rata glavne pozicije je preuzela četnička emigracija. Od tada je ovaj deo crkve postao nosilac permanentne antijugoslovenske aktivnosti. Rukovodstvo eparhije u SAD i Kanadi i mnogih crkvenih opština odlučno se suprostavljalo sređivanju odnosa matice crkve i države, radeći aktivno u suprotnom pravcu. Ceneći velike mogućnosti za naše delovanje prema emigraciji preko ovog dela crkve, rukovodstvo SPC je poslednjih godina podsticano na energičnije mere u pravcu uklanjanja ekstremnih emigranata iz crkvenih organizacija."

BILO kako bilo, raščinjavanje episkopa Dionisija, uz obrazloženje da je prekršio kanone pravoslavne crkve i arhijerejsku zakletvu, bilo je prva šizma u SPC od njenog osnivanja. Činjenica da je "slučaj Dionisije" usledio posle posete tadašnjeg jugoslovenskog predsednika Josipa Broza Njujorku, gde je tim povodom vladika predvodio velike demonstracije srpske emigracije, svemu je dala politički ton.

Spor vladike Dionisija i crkvene centrale u Beogradu vodio se oko kanonskih pitanja, pre svega autonomije Crkve u Americi, da bi ga na kraju Sabor SPC razrešio episkopskog čina na osnovu optužnice koja je imala 39 strana i koja ga je, između ostalog, teretila za "utaju novca, razvratni život, intrige, kanonsku neposlušnost". Dionisije je odbio da ispoštuje saborske odluke, pa je srpska patrijaršija "ekskomunicirala otpadnika", a on je formirao Slobodnu crkvu u Americi, Novogračaničku mitropoliju na čijem čelu je bio sve do 1979. godine.

- Mada se radi o jednom mučnom slučaju, vladičanski savet je izvršio svoje odgovornosti bez ikakvog ustezanja - objasnio je tada predstavnik Patrijaršije SPC novinaru francuskog "Monda". - Procedura je započeta i kazne su izrečene ne na zahtev Svetog sinoda ili bilo kojeg organa u Jugoslaviji, nego isključivo na osnovu mnogobrojnih žalbi koje su uputili vernici iz Sjedinjenih Država. Bivši vladika iz Libertivila pretenduje da je stav vladičanskog saveta izazvan političkim motivima. Mi odbacujemo takvu interpretaciju. Nijedna od zamerki koje su upućene njemu nemaju politički karakter. Dovoljno je videti presudu da bi se moglo konstatovati da se radi isključivo o prestupima u domenu morala i poštenja, koje nijedna hrišćanska crkva dostojna svog imena ne bi mogla da toleriše. Što se tiče njegovih političkih mišljenja, ona ne datiraju od juče i zbog toga se ne može reći da ih je vladičanski savet otkrio tek danas.

Dionisije je u Ameriku došao još pre Drugog svetskog rata, episkop je postao 1940. godine. Svoj rad u eparhiji počeo je od manastira Svetog Save u Libertivilu kraj Čikaga gde je bila najveća koncentracija američkih Srba. U toku rata bio je ogorčeni protivnik i neprijatelj Narodnooslobodilačke borbe i istaknuti propagator pokreta Draže Mihailovića. Posle rata je bio jedan od najaktivnijih neprijatelja nove Jugoslavije i čitavu crkvenu organizaciju u eparhiji usmeravao je u tom pravcu. To mu nije bilo teško, jer su njegovim zalaganjem ratni zarobljenici koji nisu želeli da se vrate u zemlju i pripadnici jugoslovenske vojske u otadžbini dolazili u Sjedinjene Države.

KOMUNISTIČKA vlast u Jugoslaviji bila je zainteresovana za aktivnosti srpske emigracije okupljene oko episkopa Dionisija, pa se nije libila čak ni toga da otvara tuđu poštu. Jugoslovenske diplomate posebno je zanimao odnos episkopa i četničkog vojvode Momčila Đujića.

- Josip Broz je 3. avgusta 1947. na Bledu u razgovoru s predstavnicima američke episkopalne crkve, optužio episkopa Dionisija da je, zajedno sa episkopom dalmatinskim Irinejem, neprijateljski nastrojen prema komunističkoj Jugoslaviji, i zatražio od Sinoda i patrijarha da reše taj problem - piše Mišina.

Episkop Dionisije se zalagao za proširenje eparhije, da bude uzdignuta na stepen mitropolije, da joj se pridodaju Južna Amerika i Južna Afrika, kao i da budu postavljena još dva vikarna episkopa. Zanimljivo je da je sličnu ideju 1953. imao i episkop žički Nikolaj Velimirović, ali ga tada Dionisije nije podržao. Po izveštaju iz Vašingtona, episkopi žički Nikolaj i dalmatinski Irinej i grupa okupljena oko Konstantina Fotića, bivšeg ambasadora Kraljevine Jugoslavije, razgovarali su o mogućnosti da episkopa Varnavu, koji se nalazio u zatvoru, dovedu u Sjedinjene Države, kako bi na taj način četvorica episkopa u dijaspori po kanonskim pravilima formirali Sinod koji bi mogao da donosi punovažne odluke bez traženja saglasnosti Patrijaršije iz Beograda. Ideja o formiranju zagraničnog Sinoda bila je interesantna i za Državnu komisiju za verska pitanja koja nije želela da izgubi kontrolu nad tim delom Srpske pravoslavne crkve, a samim tim i srpskom emigracijom. Oni su tada podržavali episkopa Dionisija i sprečivali odlazak episkopa Varnave u Ameriku. Ipak, ideja o izboru i ustoličenju više episkopa u Americi i Kanadi u godinama koje su usledile dovela je do crkvenog raskola. Sinod ni Dionisijeve zahteve nije prihvatio, tražili su da dođe na zasedanje Sabora i obrazloži ih. Ali, on je strepeo od komunističkih vlasti, od svog odlaska u Ameriku nije bio u Jugoslaviji, pa je predložio da umesto njega ide delegacija. Sabor je, međutim, poslao delegaciju u Ameriku i na osnovu njihovog izveštaja, kome je kasnije pripisan niz propusta i manjkavosti, Sinod je na zasedanju u maju 1963. odlučio da podeli američko-kanadsku episkopiju na tri dela, s tim što bio Dionisije ostao u Libertivilu. Dionisije, koji je bio 23 godine episkop svim Srbima u Americi, nije prihvatio ovu odluku. U Ameriku stiže Isledna komisija Sinoda koja konstatuje da je episkop pogazio arhijerejsku zakletvu i otkazao poslušnost crkvenim vlastima. Na osnovu toga Sabor predlaže Sinodu da suspenduje Dionisija, dok se optužbe ne ispitaju.

- Sabor je trajno episkopu Dionisiju zabranio sveštenodejstva, potvrdio odluku o umanjenju njegovih prinadležnosti napola, i razrešio ga uprave eparhijom Srednjezapadnoameričkom, koju je nominalno vodio do donošenja crkvenosudske presude i presude Sabora - navodi Mišina. - Eparhija je proglašena upražnjenom, a episkopu Dionisiju naređeno da upravljanje tom eparhijom preda novopostavljenom administratoru Firmilijanu, dotadašnjem arhijerejskom zameniku. Administratori novoformiranih eparhije u Americi su izabrani za eparhijske arhijereje: Firmilijan Ocokoljić za srednjezapadnoameričkog i Grigorije Udicki za zapadnoameričkog. Odlučeno je da hirotoniju obave episkopi braničevski Hrizostom i Stefan istočnoamerički i kanadski.

ODLUKE Sabora potpisali su svi arhijereji, a zapisnik sa sednice episkop raško-prizrenski Pavle. Episkop Pavle otvoreno je tražio da se Dionisiju oproste sve "počinjene krivice", čime bi Sabor pokazao svoju širokogrudost. Podržavao ga je delimično jedino episkop dalmatinski Stefan Boca, dok su ga drugi episkopi otvoreno napadali i nazivali drugim Dionisijem.

Episkop Dionisije je lišen episkopskog i sveštenomonaškog čina, izbrisan iz kataloga jerarhije SPC i vraćen u red svetovnjaka pod svetovnim imenom Dragoljub Milivojević. Vladika, međutim, nije prihvatio odluku: "Ja ne priznajem ovu komunističku odluku iz Beograda!" Tvrdio je da je formiranje tri nove eparhije tražio Titov režim, koji "želi da podjarmi deo slobodnih Srba preko njemu lojalnih episkopa". Oni koji su ostali privrženi crkvi-majci i priznavali postojeću crkvenu hijerarhiju nazivali su se u javnosti federalci. Pobornici Dionisijeve struje nazivani su raskolnicima. Grupacija koja je ostala privržena SPC poznata je kao federalci, a oni koji su prihvatili Dionisijevo vođstvo bili su raskolnici.

RASKOL je iz temelja potresao srpsku zajednicu u SAD, jer su obe strane smatrale da neopredeljenih ne može biti. Došlo je do raspada porodica, prekida dugogodišnjih prijateljstava, raskida kumstava, fizičkih obračuna. U Klivlendu, Detroitu, Čikagu, Milvokiju, Kaliforniji, Vindzoru, Torontu, od istočne do zapadne obale, padaju teške optužbe, počinju dugogodišnja suđenja oko podele imovine. Zbog čestih svađa i tuča između podeljenih strana, lokalne vlasti u Klivlendu donose odluku o zatvaranju hrama do donošenja sudske presude. U samom čikaškom basenu, posle raskola i podele, 11 crkava je ostalo u rukama raskolnika, a pet na strani federalaca. Pristalice episkopa Dionisija bile su brojnije. Raskolnička crkva u Americi okupljaće oko tri četvrtine tadašnjih vernika, a podele Srpske crkve šire se na sve kontinente. Sporovi oko crkvene imovine trajali su godinama. Situacija je bila krajnje napeta i zaoštrena, naročito i Čikagu. Episkop Jovan koji je otišao u Ameriku kao pomiritelj zaraćenih strana zapazio je da glavnu reč vode politikanti: "Dionisije je potpuno njima podređen, oni ga ne trpe jer je kompromitovan kao razvratnik i ne uživa nikakav ugled, ali i kao takav on im koristi jer drugog nemaju."

- Mnoge istaknute ličnosti u srpskim krugovima u Americi su predlagale razgovore za pomirenje dve strane srpske emigracije - piše Mišina. - Prvi apel za pomirenje uputio je arhimandrit dr Justin Popović Saboru 1975. godine. Prvi zvanični kontakti dve suprotstavljene strane uspostavljeni su posle presude Vrhovnog suda države Ilinois 10. marta 1975, ali direktni razgovori nisu opet nastavljeni. Sinod je 1984. odredio da episkop Lavrentije kao izaslanik otputuje u manastir Libertivil radi razgovora sa episkopom Irinejem. Srpske nacionalne organizacije u Americi su ignorisale te razgovore, izražavajući nepoverenje prema Sinodu. Po povratku u Beograd, episkop Lavrentije je podneo izveštaj Sinodu, predloživši da se prestane sa teškim kvalifikacijama i pokuša obnova međusobnog poverenja. Narednih godina predlagano je da do pomirenje dođe povodom obeležavanja 600 godina od Kosovske bitke. No, to se nije ostvarilo

Kada je patrijarh Pavle došao na čelo Srpske crkve, kao što se očekivalo, velika pažnja posvećena je prevazilaženju raskola. Ubrzo je mitropolit Amfilohije izjavio da je preispitivanje crkvenih odluka jedini put prevazilaženja svih raskola, kao što je to i pokajanje i preumljenje. Prvi kontakt je ostvaren 1989. kada su patrijah Pavle i mitroplit Amfilohije otišli "na noge" Irineju Kovačeviću. Krajem aprila 1991. godine, patrijarh Pavle pozvao je mitropolita Irineja da dođe u Patrijaršiju, gde je postignut dogovor o pomirenju. Mesec kasnije, 24. maja, Sabor će proglasiti ujedinjenje. Liturgija pomirenja služena je na Sretenje, u Sabornoj crkvi u Beogradu. Tom prilikom su činodejstvovali i arhijereji, koji su potpisali odluku o reorganizaciji američko-kanadske eparhije 1963. i raščinjenju episkopa američko-kanadskog Dionisija 1964. godine. U pitanju su bili episkop raško-prizrenski, a 1991. godine patrijarh srpski Pavle, i episkop žički Stefan. Tako je i formalno prevaziđen jedan nesrećni raskol u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, dok drugi - makedonski - još traje.

UZ SVOJE SABORCE

EPISKOP Dionisije umro je 1979. i sahranjen je u Libertivilu pored Manastira Svetog Save, uz svoje savremenike i saborce kralja Petra Drugog, vladiku Nikolaja i Jovana Dučića, s kojima je delio emigrantsku sudbinu. U vreme svog episkovanja osvetio je oko pedeset novih hramova, rukopoložio oko 150 sveštenika i ustanovio dva nova manastira: Šejdland u Pensilvaniji i Misiju Svetog Save u Kaliforniji. U jesen 1992. patrijarh Pavle je odslužio pomen na njegovom grobu.