DRŽAVA I PARTIJA STVARAJU NOVU CRKVU: Prilozi za istoriju zloupotrebe vere u ideološke i političke svrhe
MAKEDONSKA pravoslavna crkva je na Trećem crkveno-narodnom saboru u Ohridu 19. jula 1967, na 200-godišnjicu ukidanja grčke Ohridske arhiepiskopije, proglasila autokefalnost, formirala dve nove eparhije, jednu u Makedoniji, a drugu za Kanadu, Sjedinjene Američke Države i Australiju, sa sedištem episkopa u Torontu, i donela odluku o otvaranju bogoslovije.
Makedonska delegacija kod Pape / Arhiva
Tekst odluka upućen je i patrijarhu Germanu. Koliko je i iza ovog čina stajala oficijelna politika, najbolje govori podatak da je Josip Broz nagradio čelnika nove crkve, mitropolita Dositeja, visokim državnim odlikovanjem.
Država je je preuzela obavezu da vest o proglašenju autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve pošalje u svet. Posle usaglašavanja teksta informacija Savezne komisije za verska pitanja i Pravne službe Državnog sekretarijata za inostrane poslove, 10. avgusta 1967. upućena je na adrese 58 jugoslovenskih diplomatsko-konzularnih predstavništava. Krajem decembra ista informacija je ponovo upućena na iste adrese.
Sinod Srpske pravoslavne crkve zbog novonastale situacije sastao se 15. avgusta. Arhijereji su pročitali pismo Sinoda Makedonske pravoslavne crkve od 19. jula o proglašavanju autokefalnosti. Patrijarh je saopštio da je sve poglavare pravoslavnih crkava obavestio o zaključku prošlog arhijerejskog Sabora. S tim u vezi, na kraju je odlučeno da vanredno zasedanje Sabora bude sazvano za 14. septembar 1967. godine.
Međutim ni vlast nije sedela skrštenih ruku, 27. avgusta patrijarha je pozvao Mika Špiljak, predsednik Saveznog izvršnog veća, a dva dana kasnije i Đurica Jojkić, predsednik Izvršnog veća Srbije. Za njih je konačno rešenje bilo samo ako patrijarh i episkopi u Beogradu priznaju samoproglašenu autokefalnost Makedonske pravoslavne crkve.
VRATITE SE NA PUT SVETIH KANONA
Patrijarh German uputio je 16. oktobra 1968. pismo Sinoda mitropolitu Dositeju i ostalim makedonskim arhijerejima, izrazivši žaljenje što je usled njihove krivice do svega toga došlo. U nadi da su makedonski arhijereji svesni odgovornosti, pozvao ih je da još jednom razmisle: "Zrelije i u ljubavi još jednom razmislite o postupku koji ste učinili stvaranjem raskola u svetoj Crkvi Božjoj i odgovornosti koju snosite za to. Pristupite reviziji učinjenog i vratite se na put svetih kanona, koji vekovima regulišu poredak u Crkvi, i povežite se ponovo sa svojom kanonskom majkom Crkvom, da bismo i dalje u ljubavi i jedinstvu zajedno mogli služiti Bogu našemu i slaviti sveto ime Njegovo."
POLITIČKI pritisak na poglavara Srpske ckve i Sinod išao je sa svih nivoa vlasti i saveznih i republičkih. Oni su tvrdili da je pitanje autokefalnosti MPC prevashodno političkog karaktera, i neprihvatanje ove odluke su tumačili da SPC zaoštrava odnos prema državi.
Međutim, na Saboru, 14. septembar 1967. godine, je donet jednoglasan zaključak: "Pošto se viša jerarhija Makedonske pravoslavne crkve oglušila o nadležno donetu odluku Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve ASBr. 44/zap.10 od 24/11. maja 1967. godine i samovoljno i nekanonski sama se otcepila od svoje majke Crkve u raskolničku versku organizaciju, te shodno pomenutoj saborskoj odluci prekinuti sa ovom jerarhijom bogoslužbeno i kanonsko opštenje i staviti u dužnost Svetom arhijerejskom sinodu Srpske pravoslavne crkve da protiv vinovnika raskola povede postupak.
Sa vernim narodom Makedonije ne prekidati opštenje, već udovoljavati njihovim verskim potrebama..."
Na odgovor političara iz Skoplja nije se dugo čekalo: optužili su patrijarha Germana da negira makedonsku državnost Socijalističke Republike Makedonije i da je tretira isto kao Bugari i drugi neprijatelji zemlje. Koristili su svaku priliku da istaknu kako je Makedonska crkva naslednik Ohridske arhiepiskopije koja je starija i od Srpske pravoslavne crkve.
OČEKUJUĆI ovakve napade u Patrijaršiji su angažovali tada najpoznatije crkveno-pravne stručnjake da daju odgovor na pitanje da li MPC ima uslova za dobijanje autokefalnosti. U svojim referatima dr Sergije Troicki, dr Blagota Gardašević i dr Branko Cisar uz detaljan istorijski pregled, izneli su da je sadašnja Ohridska arhiepiskopija u SR Makedoniji samo po imenu i ni po čemu drugom naslednik nekadašnje grčke Ohridske arhiepiskopije. Na ovo pitanje, u pismu i patrijarhu Germanu odgovorio je i grčki mitropolit Jakov: "Ohridska arhiepiskopija uvek bila grčka, s arhiepiskopima, mitropolitima i episkopima Grcima, da je u njoj službeni jezik bio grčki. Nikada nije imala čisto slovensko "makedonsko" obeležje, niti je bila autokefalna crkva, ni za vreme vizantijskog perioda, ni pod Bugarima, Srbima i Turcima, a ni Vaseljenska patrijaršija joj nikada nije priznala autokefalnost." On je usput podsetio da je autokefalnost u domenu Carigradske patrijaršije, i da je taj problem rešen još 1920. godine. Patrijarh German sa Jovankom i Josipom Brozom / Arhiva
Početkom oktobra 1967. godine patrijarh carigradski Atinagora dolazi u posetu srpskoj Patrijaršiji. Mada se razgovor vodio o susretu carigradskog patrijarha i pape, patrijarh German je pokrenuo i pitanje proglašenja autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve. Posle ovog susreta patrijarh Atinagora pisao je mitropolitu Dositeju i savetovao ga da se vrati u krilo majke Crkve.
U martu 1968. godine, predsednika SIV-a, odnosno jugoslovenske vlade, Mike Špiljaka sastao se sa patrijarhom Germanom i ostalim članovima Sinoda. Pored Špiljka ovom susretu su prisustvovali Milo Jovićević i Radosav Perović, predsednik i savetnik Savezne komisije za verska pitanja. Prema očekivanom sledu, Špiljak je izjavio je da je danas teško prihvatiti tvrdnju da je to isključivo crkveno-kanonski problem. Smatra da je pitanje odnosa između dve crkve nacionalno-politički problem. Dalje je istakao da je Makedonija samostalna republika i da se makedonska nacija bori za svoju punu afirmaciju u svim oblastima društvenog života, pa i na pitanju autokefalnosti svoje crkve.
PAPA NE PRIZNAJE SKOPSKU CRKVU
PAPA je 22. maja 1970. primio u privatnu audijenciju jednu delegaciju iz Skoplja, koju su sačinjavali mitropolit Dositej, Vasko Apostolski, predsednik Skupštine Makedonije, Vjekoslav Cvrlje, izaslanik Jugoslavije u Vatikanu, i još neke ličnosti iz javnog i kulturnog života. Prijem je dogovoren zahvaljujući Cvrlji, a direktan povod je bio poseta delegacije grobu Svetog Kirila. Tri dana kasnije, kardinal Jan Viledebrands izvestio je patrijarha Germana o toj poseti naglašavajući da Rimokatolička crkva poštuje Pravoslavnu i ne želi da se meša u odnose pojedinih autokefalnih crkava. "Stoga, ako autokefalija neke Crkve nije priznata od strane autokefalnih pravoslavnih Crkava, Rimska crkva ne može stupiti u zvanične odnose sa tom Crkvom."
POSLE nekoliko novih sastanaka državnih rukovodilaca s patrijarhom Germanom, Sinod je 26. novembra naložio episkopima sremskom Makariju i bačkom Nikanoru da posete mitropolita Dositeja i ostale makedonske episkope kako bi još jednom razmotrili problem.
Makedonci su odbili molbu gostiju da se vrate u krilo Srpske pravoslavne crkve i ponudili uslove pod kojim će voditi razgovore: odluka o autokefalnosti ne može se promeniti, Sabor Srpske pravoslavne crkve treba da poništi svoju odluku od 15. septembra 1967. da Sinod stavi van snage odluku o pokretanju postupka protiv makedonskih arhijereja. Tek po ispunjenju tih uslova, spremni su za razgovore.
Makedonska Komisija za verska pitanja sastavila je 21. aprila 1969. veoma opširnu informaciju "Rukovodstvo Srpske pravoslavne crkve ne prestaje sa nacionalističkim i šovinističkim akcijama protivu Makedonske pravoslavne crkve i SR Makedonije", očigledno u nameri da optuži Parijaršiju u Beogradu da već 25 godina nastoji da spreči razvoj Makedonske pravoslavne crkve. Informacija je predstavljala neku vrstu pritiska na državne organe kako bi oni posvetili više pažnje srpskim arhijerejima uoči predstojećeg Sabora. U ovoj informaciji je stajalo da je patrijarh German u razgovorima sa predstavnicima ambasada Grčke, SSSR i drugih govorio sa antimakedonskih pozicija. Na kraju se insistira da se izjednači tretman Makedonske i Srpske pravoslavne crkve u federaciji.
Sredinom juna 1969. u kampanju protiv Sinoda SPC uključuje se i Savezna komisija za verska pitanja. "Između države i SPC, po pitanju autokefalnosti MPC, postoje potpuno različita shvatanja. Stav je države da je pitanje autokefalnosti MPC stvar makedonskih vernika, da MPC ima pravo na autokefalnost, da to nije samo crkveno već nacionalno-političko pitanje. Rukovodstvo SPC uporno insistira na tome da je to isključivo crkveno pitanje i da MPC treba i dalje da ostane kao deo SPC". Zatim su navedene već poznate optužbe protiv arhijereja, njihovih izjava, kao i osude pojedinih događaja, istupanja carigradskog patrijarha, saopštenja i tumačenja Srpske pravoslavne crkve. Osuđena je i odluka Sabora održanog maja 1969. godine, kojom je Sinodu naloženo da nastavi sudski postupak protiv raskolnika. Na kraju je pomenuta čak i zdravica aleksandrijskog patrijarha Nikolaosa, izrečena u Patrijaršiji početkom maja 1969. godine, koji je podržao beogradsku Patrijaršiju.
KRAJEM sedme decenije XX veka Makedonska pravoslavna crkva je imala arhiepiskopiju u Skoplju, tri eparhije u Makedoniji (Prespansko-bitoljsku, Zletovsko-strumičku i Debarsko-kičevsku) i jednu u dijaspori Američko-kanadsko-australijsku. Služilo je oko 250 parohijskih sveštenika, školovalo se oko 90 bogoslova u bogosloviji Sveti Kliment Ohridski u Dračevu. Štampan je list "Vesnik"...
Srpska pravoslavna crkva je, po ko zna koji put, nudila Makedonskoj pravoslavnoj crkvi mogućnost pokajanja i vraćanja u matično krilo. Kako se to nije desilo posle tri godine, pokrenut je crkveno-pravni postupak. Episkop žički Vasilije, 20. aprila 1970. godine, dostavio je Sinodu optužnicu protiv vinovnika stvaranja raskolničke organizacije i predložio da se odredbe kanona primene.
Vlast u Srbiji reagovala je strahovitim političkim pritiskom na patrijarha Germana, da je on bio prisiljen, da te godine na Saboru, odloži sve rasprave i donošenje bilo kakvih odluka o Makedonskoj pravoslavnoj crkvi i njenim arhijerejima.
Jugoslovenski politički rukovodioci istovremeno pokreću novu diplomatsku aktivnost ne bi li bilo obezbeđeno priznanje autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve bar od nekih pomesnih crkava. Pozivaju na razgovore sovjetskog, rumunskog, bugarskog ambasadora sa istom porukom da vrh jugoslovenskog rukovodstva nema ništa protiv da njihove crkve priznaju autokefalnost.
U narednih pet-šest godina odnosi Srpske i Makedonske pravoslavne crkve, izuzimajući neke sporedne dodire, kao da su bili potpuno prekinuti. Država se bavila drugim problemima (Maspok u Hrvatskoj, liberali u Srbiji, Ustav iz 1974. godine...), pa je priznavanje autokefalnosti Makedonske pravoslavne crkve sticajem tih okolnosti odloženo za neka druga vremena.
PREKID VEZA SA ŠIZMATICIMA
DO KRAJA 1968. godine u Srpsku patrijaršiju su stigli odgovori svih autokefalnih pravoslavnih crkava. Ruski patrijarh je odgovorio da je primio k znanju odluke Sabora, carigradski Atinagora je savetovao mitropolitu Dositeju u ime cele Pravoslavne crkve da Sinod Makedonske pravoslavne crkve ponovo razmotri svoje odluke i poveže se sa Srpskom patrijaršijom. Arhiepiskop atinski Jeronim je odgovorio da je prekinuo sve veze sa šizmatičkom Makedonskom pravoslavnom crkvom, patrijarh antiohijski Teodosije je telegramom izrazio solidarnost sa drugima kad je reč o prekidu svih veza sa Makedonskom pravoslavnom crkvom, a potom u opširnom pismu objasnio svoje stanovište.
MITROPOLIT Dositej obratio se 22. aprila 1977. Sinodu Srpske pravoslavne crkve predlažući da nastave razgovore na osnovu odluka njenog Sabora iz 1959. godine. Sabor je taj zahtev razmatrao i naložio Sinodu da odredi komisiju za razgovore. Sinod je to i učinio 30. septembra imenovavši episkope šabačko-valjevskog Jovana i banjalučkog Andreja, dr Dušana Kašića i dr Blagotu Gardaševića za članove. Dve komisije su se sastale 9. maja 1978. u manastiru Prohor Pčinjski, ali razgovori nisu dali nikakvih rezultata, jer je makedonska strana sve vreme insistirala na priznavanju autokefalnosti. Krajem godine Sinod Makedonske pravoslavne crkve je ponovo predložio nastavak razgovora. Komisije su razgovarale 17. i 18. decembra u manastiru Svete Bogorodice u Kalištu na Ohridskom jezeru. Kako je svaka strana ostala na svom, susret je završen bez rezultata.
Makedonci su pred zasedanja Sabora Srpske pravoslavne crkve, maja 1981, ponovo uputili zahtev da im se prizna autokefalnost. Sabor je to razmatrao 19. maja i odlučio da u tom zahtevu Makedonske pravoslavne crkve nema ničeg novog i da se ostaje na odluci Sabora iz 1967. godine. Sutradan je umro mitropolit Dositej. Makedonci su 19. avgusta 1981. izabrali novog poglavara - mitropolita Angelarija. On se 1. februara 1982. obratio Srpskoj pravoslavnoj crkvi radi priznavanja autokefalnosti Makedonskoj pravoslavnoj crkvi. Sinod je pismo prosledio Saboru, koji je zaključio da ostaje pri ranijoj odluci.
Mitropolit Angelarije se obratio još nekim pravoslavnim crkvama, ali je dobio odgovor da je davanje autokefalnosti u nadležnosti carigradske Vaseljenske patrijaršije.
RASPAD Jugoslavije odrazio se i na prilike u pravoslavlju na teritorijama nekadašnjih republika tada nezavisnih država. Obnavljeni su razgovori o razrešenju problema raskola, to jest odvajanja Makedonske od Srpske pravoslavne crkve.
Razgovori sa Makedoncima su trajali više godina i okončani su zajedničkim dogovorom u Nišu 17. maja 2002. godine. U ime Srpske pravoslavne crkve bili su episkopi niški Irinej, bački Irinej i vranjski Pahomije i mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije. Sa makedonske strane bili su mitropoliti australijski Petar, debarsko-kičevski Timotej i strumički Naum.
Dogovoreno je da Srpska pravoslavna crkva priznaje eparhijama u Makedoniji, to jest Ohridskoj arhiepiskopiji, i dijaspori, široku crkvenu autonomiju zasnovanu na odlukama Sabora Srpske pravoslavne crkve iz 1959. godine, kao i da se pitanje konačnog rešenja ostavlja za druga vremena, a u skladu sa kanonskim sabornim poretkom jedinstvene Pravoslavne crkve. Dogovor je formulisan u 17 tačaka u kojima je bio regulisan način njegovog ostvarenja. To je trebalo da bude početak dugotrajnog kanonskog puta kojim bi se uspostavio vekovni poredak u okviru jedne saborne Pravoslavne crkve.
Na sednici Sinoda Makedonske pravoslavne crkve petorica arhijereja (od sedmorice) su prihvatila dogovor. Potom je 28. maja 2002. u Skoplju obznanjeno da je dogovor imao samo radni karakter a ne i obavezujući. Tako su raspršene nade u mirno okončanje problema.
NE OSVRUĆUĆI se na ponašanje makedonskih arhijereja, Srpska pravoslavna crkva je na majskom Saboru 2003. godine odlučila da formira Sinod Ohridske arhiepiskopije. Jedna od osnova bila je odluka mitropolita veleško-povardarskog Jovana Vraniškovskog da prihvati Niški sporazum. Na Saboru su izabrana dvojica novih episkopa novoformirane arhiepiskopije (Joakim i Marko). Obnavljanje Ohridske arhiepiskopije od strane Srpske pravoslavne crkve i davanje tomosa o autonomiji imali su kanonske osnove. Potom je Srpska patrijaršija o svojim odlukama obavestila sve sestrinske crkve. Poseban značaj bio je u tome što je ona na taj način, to jest preko Srpske patrijaršije, postala deo Pravoslavne crkve.
Međutim, došao je udar iz Skoplja: mitropolit Jovan je optužen za nekoliko krivičnih dela i uhapšen pa mu je održano više suđenja. Sačinjeno je nekoliko presuda pa je dobio višegodišnju robiju. Istovremeno, i drugi episkopi Ohridske arhiepiskopije doživljavaju šikaniranje raznih vrsta. Posle brojnih molbi koje su dolazile sa raznih strana, pa i iz središta Evropske unije, odnos prema ovim arhijerejima donekle je ublažen. Ali, suština je ostala ista: u Skoplju nema priznavanja Pravoslavne Ohridske arhiepiskopije.