RASKOL SA BLAGOSLOVOM KOMUNISTIČKIH VLASTI: Svi patrijarsi u posleratnom periodu bili su suočeni sa problemom crkve u Makedoniji

Makedonski raskol, koji traje i danas, jedan je od takvih događaja. Srpska patrijaršija uprkos istinskom i iskrenom trudu nije uspela da sa crkvenom organizacijom u Makedoniji pronađe zajednički jezik. Istovremeno, priča o makedonskom raskolu jedinstvena je hronika mešanja politike u crkvene poslove, manipulacije, sprovođenja nacionalnog i verskog inženjeringa.

Dokaza za to je mnogo. Nasilno odvajanje, uz političku i državnu podršku, delova jedne samostalne ili autokefalne crkve i nekanonsko stvaranje druge verske zajednice i samoproglašenje njene autokefalnosti retko se dešavalo u istoriji hrišćanstva. Ali, to se desilo Srpskoj crkvi kada je, nesumnjivo voljom države, na njenom jednom kanonskom delu organizovana pseudocrkvena zajednica nazvana Makedonska pravoslavna crkva.

KPJ je još pre Drugog svetskog rata obznanila svoje viđenje rešavanja nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, što je rezultiralo posleratnim državnim ustrojstvom sa šest republika i dve autonomne pokrajine (u sastavu Srbije). Crna Gora i Makedonija tada postaju republike u kojima treba rešiti srpsko nacionalno pitanje: u Makedoniji kroz stvaranje crkvene organizacije nezavisne od Patrijaršije u Beogradu, a u Crnoj Gori proglašenjem crnogorske nacije i, u zavisnosti od volje političkog vrha, eventualnim ponavljanjem crkvenog scenarija iz Makedonije.

SA PROBLEMOM crkvene organizacije u Narodnoj, kasnije SR, Makedoniji, suočavali su se svi patrijarsi koji su u posleratnom periodu našli na prvosvešteničkom tronu Srpske pravoslavne crkve. Nastao je u vreme Gavrila Dožića (1946-1950), bio je prisutan i u vreme Vikentija Prodanova (1950-1958), da bi kulminaciju doživeo u periodu arhipastirstva Germana Đorića (1958-1990), i ostao kanonski nerešen do današnjih dana.

Mada se problem ticao prvenstveno jugoslovenske države čiji činovnici su ga i stvorili i tobože rešavali, a više SPC, jer je nastao na njenom telu, za njega su bile zainteresovane i druge pomesne pravoslavne crkve, u prvom redu bugarska, i, na poseban način, Vatikan. I ruski arhijereji vršili su snažan pritisak na Srpsku crkvu da prizna novu crkvenu organizaciju u Makedoniji, a u skladu sa političkim interesima državnih vlasti Sovjetskog Saveza.

Prvi makedonski crkveno-narodni sabor organizovan je u Skoplju 4. marta 1945. godine. Tada je izglasana rezolucija da se obnovi Ohridska arhiepiskopija pod imenom Makedonska samostalna pravoslavna crkva, koja neće biti potčinjena nijednoj crkvi, i sa svojim narodnim episkopima i sveštenstvom. Prvi makedonski arhijerej, kako je odlučeno, nosiće titulu "ohridski arhiepiskop", a crkva će se zvati "Sveto Klimentova ohridska arhiepiskopija".

Arhijereji SPC su na konferenciji 12. marta 1945. godine odbili da prihvate zahtev makedonskog Inicijativnog odbora za odvajanjem iz majke crkve i zaključili da je on nekanonski. Nadležnom arhijereju, mitropolitu skopskom Josifu, naloženo je da otputuje u Skoplje i tamo sagleda situaciju i preduzme sve što je neophodno u takvim prilikama. Država to nije dozvolila. Na stvaranje nove crkvene organizacije Sinod je zvanično reagovao tek 22. septembra 1945. donoseći "Odluku na rezoluciju Inicijativnog odbora u Skoplju za organizaciju samostalne Makedonske crkve". Tu odluku, međutim, nije mogao da obelodani u naredna dva meseca.

Patrijarh Gavrilo se vratio 14. novembra 1946. u Jugoslaviju i zatekao brojne probleme, među kojima je najdramatičniji bio onaj u Makedoniji. Sveti arhijerejski sabor sastao se 16. novembra 1946. prvi put u redovnom zasedanju posle onog od 27. marta 1941. godine. Sabor je podržao sve odluke Sinoda na čijem je čelu bio mitropolit Josif.

U međuvremenu, Inicijativni odbor je zabranio sveštenicima da u hramovima u Makedoniji pominju ime patrijarha Gavrila, da primaju "Glasnik" Srpske pravoslavne crkve i distribuiraju patrijarhovu Božićnu poslanicu.

NA SABORU SPC, koji je trajao od 30. aprila do 13. maja 1947, zaključeno je da bi trebalo preduzeti sve da bude sačuvan vekovni crkveni poredak.

Crkveni sud Mitropolije skopljanske iseljen iz Vranja, gde je bio privremeno smešten posle zabrane povratka sveštenicima u Skoplje, a mitropolit Josif je proteran iz grada uz demonstracije, vređanje i pretnje.

Patrijarha je u narednim danima posetilo nekoliko sveštenika iz Makedonije. Jedan od njih, Nestor Popovski je zatražio osnivanje samoupravne crkve u Makedoniji koja će, kako je rekao, biti u kanonskom jedinstvu sa srpskom Patrijaršijom, smatrao je da bi njeni episkopi trebalo da budu tamošnji ljudi i da naziv Srpska bude izmenjen u Jugoslovenska patrijaršija. Patrijarh je odgovorio da nema ništa protiv izbora domaćih sveštenika za episkope, ali je dodao da oni moraju da ispunjavaju kanonske uslove.

U narednim godinama, problem nije rešavan, svaka strana je radila po svom, a država je imala preča posla; Patrijaršija je bila prinuđena da ćuti, a u Makedoniji su nastavljali crkveni život u novim okolnostima i uslovima, ali bez arhijereja.

Smrt patrijarha Gavrila, hapšenje mitropolita Josifa i dolazak članova makedonskog Inicijativnog odbora na izborni Sabor (voljom države), stvorili su donekle novu situaciju. Izbor episkopa zletovsko-strumičkog Vikentija Prodanova za patrijarha (1. jula 1950) doveo je do promena u stavu SPC prema zahtevima Inicijativnog odbora. Glavni propagator rešavanja crkvenog problema u Makedoniji na način kako je to učinjeno bio je Savez udruženja pravoslavnog sveštenstva, čime je poslužio kao poluga vlasti protiv crkve.

Makedonci su najpre zahtevali posebnu crkvu, potom su tražili autonomiju sa domaćim episkopima, domaćim sveštenstvom i vikarnim episkopom Dositejem Stojkovićem i makedonskim jezikom u službenoj upotrebi, što je Arhijerejski sabor 1955. godine i prihvatio. Iz Makedonije su, 16. maja 1958. godine, u dogovoru sa patrijarhom, dostavili Sinodu listu kandidata za episkope sa njihovim biografijama. Bili su to oženjeni sveštenici Nestor Popovski, Toma Dimovski i Spiro Poposki, i Vlatko Zahirovski, profesor gimnazije.

TITO je 28. maja 1958. godine primio članove Sabora SPC i izrazio je nadu u povoljno rešenje crkvenog pitanja u Makedoniji, što je značilo da taj problem mora u veoma kratkom vremenu biti razrešen, na Saboru. Sabor je 10. jula izbor episkopa za tri upražnjene eparhije odložio s obrazloženjem da nijedan od četvorice kandidata ne ispunjava kanonske uslove (svi su bili u bračnoj zajednici), a patrijarhu je naloženo da za naredni Sabor ponudi novu listu kandidata.

Dobrivoje Radosavljević, Miloje Dilparić i Isa Jovanović u Saveznoj komisiji za verska pitanja primili su vrh SPC i crkvu upozorili na potrebu okončanja crkvenog problema u Makedoniji bez obzira na kanonske i druge smetnje.

Vikentije je 5. jula iznenada umro. Dve nedelje kasnije, 20. jula 1958, sastali su se Dobrivoje Radosavljević i Miloje Dilparić iz Savezne komisije za verska pitanja, Mićo Rapajić iz Državnog sekretarijata za unutrašnje poslove, Done Ilijevski iz makedonske Komisije za verska pitanja i Strahil Gigov iz Izvršnog veća Makedonije. Zaključeno je da za 23. jul bude zakazana sednica Inicijativnog odbora za organizovanje pravoslavne crkve u Makedoniji u proširenom sastavu na kojoj će biti samo konstatovano da Sabor 10. juna nije rešio crkveno pitanje u Makedoniji na zadovoljavajući način i prema datom obećanju, pa će oni (Makedonci) sazvati crkveno-narodni sabor.

Planirano je da na tom skupu Inicijativni odbor predloži obnavljanje Ohridske arhiepiskopije, koja bi bila u personalnoj uniji sa SPC preko patrijarha srpskog i izbor tri episkopa za eparhije u Makedoniji. Dogovoreno je da se sve odluke sa tog skupa, u formi memoranduma, dostave Sinodu SPC. Mato Radulović je dobio zadatak da vikarnog episkopa Dositeja Stojkovića ubedi da prihvati mesto jednog od episkopa.

Država je odlučila i da izbornom saboru za novog patrijarha prisustvuju i predstavnici iz Makedonije. Takođe je zauzet tvrd stav da makedonski crkveno-narodni sabor bude održan bez obzira na to da li će novi patrijarh dati blagoslov za taj skup i pristati da bude pokrovitelj.

Planirano je da posle crkveno-narodnog sabora izabrani episkopi budu hirotonisani u Beogradu, a ako srpski arhijereji to odbiju, da se stupi u kontakte sa drugim autokefalnim crkvama.

U Skoplju su započeli ubrzane pripreme za ostvarenje onoga što je odlučeno u Beogradu. Tako je 19. septembra 1958. Inicijativni odbor uputio Saveznoj komisiji za verska pitanja predlog rezolucije sa sabora koji se priprema, na razmatranje i saglasnost.

POSLE izbora za poglavara SPC patrijarh German je krenuo u seriju poseta državnim funkcionerima, pa i u reševanje problema u Makedoniji. Dobio je i poziv za crkveno-narodni sabor na kome je planirana obnova Ohridske arhiepiskopije koja će biti u personalnoj uniji sa srpskom Patrijaršijom. On je to odbio sa obrazloženjem da je reč o cepanju Srpske crkve. Molio je makedonsku delegaciju da ne prenagljuje i da ne uradi nešto što više nikada neće moći popraviti.

German je na sastanku sa Dobrivojem Radosavljevićem i Milojem Dilparićem, 29. septembra 1958.godine, zauzeo stav, da kad je makedonski Crkveno-narodni sabor već sazvan, da bi ga trebalo i održati. Međutim, još jednom je upozorio da način na koji budu donete odluke može ići u korist učvršćivanja postojeće crkvene organizacije SPC ili voditi ka njenom rascepu.

Dobrivoje Radosavljević je imao stav - makedonska Crkva posledica makedonskog nacionalnog oslobođenja i izvojevane ravnopravnosti i da je pokušano da se makedonsko crkveno pitanje reši što mirnije i bezbolnije, u interesu i SPC. Spomenuo je čak da je nadbiskup skopski Smiljan Čekada ponudio da papa obavi hirotoniju izabranih episkopa i upozorio da će, ako Sabor bude išao na zaoštravanje, protiv sebe okrenuti i srpske pravoslavne vernike i sveštenike.

Vladika Dositej je tri dana kasnije zatražio prijem kod Radosavljevića. Prema službenoj belešci, episkop je došao da obavesti Radosavljevića da je prihvatio poziv Makedonaca da bude jedan od kandidata za episkopa Makedonske pravoslavne crkve, koji bi trebalo da bude izabran na Crkveno-narodnom saboru u Ohridu. Obećao je lojalnost, savestan rad za najbolje interese države i Crkve i zamolio domaćina za podršku i pomoć. Rekao je i da je svoju odluku izložio patrijarhu i Sinodu, tako da su upoznati sa njegovim odlaskom u Makedoniju.

Program koji je 20. jula dogovoren u Saveznoj komisiji za verska pitanja je ostvaren gotovo u celini u narednim mesecima: Crkveno-narodni sabor je organizovan od 4. do 6. oktobra 1958. u Ohridu, donet je Ustav Makedonske pravoslavne crkve, a vikarni episkop Dositej Stojković je postavljen za mitropolita makedonskog. Ustoličenje su obavili civili i obični sveštenici 12. oktobra u Skoplju, u Hramu Svetog Mine.

DRŽAVNU vlast je posebno interesovalo kako su pomesne crkve primile proglas u Ohridu o stvaranju Makedonske pravoslavne crkve. Državni sekretarijat za inostrane poslove je 28. novembra 1958. zatražio od podređenih diplomatskih službenika u inostranstvu da prikupe sva reagovanja objavljena u tamošnjim medijima. Po pristizanju svih izveštaja, Savezna komisija za verska pitanja je načinila "Informaciju o pravoslavnoj crkvi u Makedoniji", za internu upotrebu.

U tom spisu je, pored ostalog, navedeno: "U vezi sa obnovom Ohridske arhiepiskopije i stvaranja Makedonske pravoslavne crkve, skoro svi episkopi u NR Srbiji komentarisali su da je to učinjeno mimo kanona, da je trebalo ići preko Sinoda, da se ovim cepa jedinstvo Crkve i Srpstvo, da je ovim mnogo oslabljena vlast episkopa nad sveštenicima...

Naročito oštro reagovali su raško-prizrenski episkop Pavle, šabački episkop Simeon i timočki episkop Emilijan, ali na sve ove kao i na ostale episkope utiče krajnje neprijateljski stav episkopa banjalučkog Vasilija, koji traži da se mitropolit Dositej i dva makedonska episkopa izvedu pred crkveni sud i proglase raskolnicima. Međutim, u stavu svih episkopa isto tako se ispoljava i bojazan da ne dođe do jačeg zaoštravanja odnosa crkve sa državom."

Pritiskom države i odlukama u Ohridu, Sabor SPC stavljen je pred svršen čin, pa je pokušao naći kompromis u rešavanju makedonskog crkvenog pitanja. Sabor je 19. juna 1959. zaključio: "Sabor u potpunosti odobrava stav Sinoda po pitanju crkveno-narodnog sabora održanog bez odobrenja SPC u Ohridu 4-6. oktobra 1958. godine, samovoljnog odlaska vikarnog episkopa topličkog Dositeja na sabor i nekanonskog izbora episkopa, što je izloženo u sedmoj sednici Svetog arhijerejskog sabora od 10. juna 1959. godine."

Makedonsko crkveno pitanje je sa političkog stanovišta bilo rešeno, ali je i dalje ostalo otvoreno u crkveno-kanonskom pogledu. Pored svega, MPC je bila potpuno samostalna u oblasti svojih unutrašnjih poslova, a arhijereji SPC nisu pravili teškoće, niti dalje zaoštravali situaciju. Patrijarh German se izjašnjavao više puta kao poglavar obe crkve, dobronamerno je objašnjavao MPC, u nekim crkvenim delegacijama vodio i predstavnike iz Makedonije, prihvatao je stvaranje makedonskih crkvenih opština u inostranstvu. Makedonci u međuvremenu nisu pokretali inicijativu za konačno sređivanje odnosa.

Verovanje patrijarha Germana u iskrenost mitropolita Dositeja da će zajednički raditi na rešavanju problema istopilo se već 26. jula kada su mitropolit Dositej i novorukopoloženi episkop Kliment za episkopa zletovsko-strumičkog hirotonisali Tomu Dimovskog, koji je nešto ranije zamonašen dobivši ime Naum. Tako je Makedonska pravoslavna crkva došla do trojice arhijereja i prava na formiranje sinoda. Veliku radost zbog toga izrazio je Dobrivoje Radosavljević šaljući telegrame i patrijarhu Germanu i Sinodu u Beogradu.

U NAREDNIH nekoliko godina izbijali su zbog makedonskog crkvenog pitanja nesporazumi i nesuglasice, koji su dovodili i do oštrijih sukoba. Prvi od njih dogodio se januara 1961. kada je u Patrijaršiji razmatran Ustav MPC i primećeno da od preporuka Sabora nijedna nije prihvaćena.

Makedonska crkva je živela svoj puni unutrašnji život. Krajem 1962. imala je trojicu episkopa, 221 sveštenika, 80 monaha, 745 hramova i 70 manastira. Međutim, za bilo kakvu aktivnost u spoljnim odnosima, prethodno je morala da zatraži saglasnost patrijarha Germana, što je neretko izazivalo nesporazume. Da bi to predupredila, republička vlast u Makedoniji je insistirala da MPC zatraži priznanje od drugih pomesnih crkava, kako bi samostalno mogla da opšti sa njima

Država je u tom trenutku bila opsednuta još nekim drugim pitanjima u vezi sa Srpskom pravoslavnom crkvom. Naime, trebalo je konačno rešiti problem srpske političke emigracije iskoristivši njeno razdvajanje po crkvenom pitanju i oko episkopa američko-kanadskog Dionisija. Upravo te okolnosti Makedonci su pokušali da iskoriste.

Savezna komisija za verska pitanja raspravljala je 18. maja 1964. o politici države prema Srpskoj i Makedonskoj crkvi. Za normalizovanje odnosa dveju crkava predloženo je nekoliko rešenja. Ovom telu pripadala je odlučujuća uloga u odnosima Srpske i Makedonske crkve.