ZEMLJA NA RAZMEĐU SVETOVA I ISTORIJE: Akademik Vlado Strugar o urođenim bolestima zajedničke države

U njenim okvirima su se našli narodi koji su stolećima bili razdvojeni nepomerljivom međom sveta koja je davno delila Vizantiju i Rim, pa potom islamsko carstvo Osmanlija i hrišćanski deo Evrope. Ova država bila je je sastavljena - često je naglašavano - od dela Istoka i dela Zapada, na razmeđu, gde su za prošlih vremena narodi činili određene uzajamnosti, ali ni u čemu nisu potrli tadašnju granicu između svetova, istočnog i zapadnog.

Ovako je dijagnozu urođenih bolesti jugoslovenske države 1988. godine postavio istoričar akademik Vlado Strugar. Na forumu “Književnih novina” posvećenom prošlosti i budućnosti Jugoslavije, on je ukazivao na dubinske razlike u pogledima i interesima naroda zajedničke države, koji su se punom snagom pokazali već prvih godina postojanja Kraljevine SHS. Ovom činjenicom objašnjavao je njenu buduću konfederalizaciju, ne isključujući ni brojne ekonomske faktore koji su uticali na revolucionarne promene.

“Jednim pogledom osmotrena, tek ujedinjena jugoslovenska država se ukazuje kao prostranstvo prepuno nemira, od nagonskih udaraca po vladajućem redu do svesne, revolucionarne bitke siromaha sa posednicima i vlastodršcima. To ustaništvo je dvojako prouzrokovano, i po ispoljenjima deljivo: u celoj državi - lako odredljivom granicom izmeću Istoka i Zapada; pa posebno u oba predela - stepenom i vrstom primenjivog načina borbe”, ukazao je Strugar.

U JEKU potresa koji su 1988. zatresli uveliko politički i ekonomski zarđalu SFRJ, jedino rešenje Strugar je video u imperativnom povratku demokratizaciji, koju je smatrao ljudskom nužnošću, ali i najvećom potrebom Jugoslavije.

Svoj stav temeljno je obrazložio, sa širokim digresijama na rođenje zajedničke države, procese federalizacije i konfederalizacije, kao i niz povezanih dezintegracionih faktora.

“Mi istoričari, kao opisivači Jugoslavije, bili smo dužni da ne dopustimo da se naš narod nepotpuno, često i netačno, obaveštava o prošlosti otadžbine. A dve nesreće, ujedno su se dešavale - vlastodršci su rđavo gazdovali, upotrebljavali ljude ponižavajući čoveka, a mi, istoričari, podveli smo prošlost domovine pod pređašnje i savremene ideološke odrednice i partijske presude, i to tako nesvojno i nemilosrdno kao da je to istorija nekog dalekog, tuđeg naroda.

Marksističkog istoričara ponajviše opterećuje nad njim stojeća natuknica velikosrpski hegemonizam, davno od neprijatelja Jugoslavije izrečena, a kasnije neprestano korišćena i u komunističkoj borbi za vlast.

Velikosrpski hegemonizam, prosta kovanica u rečniku određenog političkog neprijateljstva. Treba naglasiti - dogodila se prevlast Srbije u prvoj Jugoslaviji zato što Hrvati nisu hteli istinski da sudeluju u zajedničkom državotvorstvu; uslovljavajući saradnju zasebnošću svoje samouprave. Oni su svojim otporom sprečili unutrašnje sjedinjavanje, na težištu, i otud se celoj zemlji na metnuo međunacionalni sukob Hrvata i Srba.

Odista, da je Stjepan Radić 1921. doveo u Ustavotvornu skupštinu 50 poslanika Hrvatske republikanske seljačke stranke, oni bi sa 58 poslanika KPJ, 14 poslanika Slovenske ljudske stranke, i delegatima Narodnog kluba, Jugoslovenske muslimanske organizacije, Socijaldemokratske i Republikanske stranke uvećali snagu opozicije prema dvema glavnim partijama vlade pa bi i Ustav bio drugačiji od izglasanog.

Proglasivši Hrvatsku neutralnu seljačku republiku (na zboru svojih pristalica u Zagrebu 8. decembra 1921. Radić je predviđao Jugoslaviju kao konfederaciju, da Hrvatska ima zajedno sa Srbijom samo ono što Hrvati hoće od svoje 'imovine' da polože u zajednicu tako može Srbija da ostane i monarhija, a Hrvatska će biti republika, obe na jednom međunarodno priznatom jugoslovenskom području.

POLITIČKI moćan u svom narodu, Radić odlazi po podršku u više evropskih država, pa i SSSR. A Sovjetskom Savezu i Kominterni, zbog ukupnog sukoba sa svetom kapitalizma, bilo je potrebno da crnje stanje u Evropi. Komunizam se tako priginje hrvatskom nacionalnom pokretu. Peti kongres Kominterne je Poljsku, Čehoslovačku, Rumuniju, Jugoslaviju i Grčku označio, 'malim imperijalističkim državama'. Ranija komunistička ocena da je stvaranje jugoslovenske države istorijski napredno delo je odbačena, a definisano je suprotno načelo za politiku KPJ - pravo naroda na opredeljenje mora se izraziti u obliku izdvajanja Hrvatske, Slovenije i Makedonije iz Jugoslavije. Uprkos otporima CK KPJ usvojio je 25. novembra 1924. zaključak da je Jugoslavija “produkt svetskog imperijalističkog rata u kojoj se kao vladajuća nacija javlja srpska, koja ugnjetava ostale nacije”.

Komunisti se tako sreću sa katoličkim klerikalcima, koji, sa svoje strane, gađaju isto kao i oni - u celokupnost Jugoslavije. I ta dva, naspramna usmerenja protiv jedinstva Jugoslavije, s istovetnom upotrebom kovanice velikosrpski hegemonizam kao kletve na srpski narod, navodi često govornike da kažu: bila je to ugovorena vatikansko-kominternovska zavera.

Vatikan nije imao razloga da religiju, katoličanstvo u Jugoslaviji, uzima u zaštitu pošto je ova crkva u državi bila ravnopravna s pravoslavnom. Sveta stolica nastavlja svoje ranije suprotstavljanje Srbiji i zato zadire u Jugoslaviju, a kao pokrivku svoga delovanja izjednačuje religiju i naciju: Slovenac je katolik, Hrvat je katolik, svaki katolik u hrvatskim zemljama jeste Hrvat; a Hrvati, u Jugoslaviji, nemaju slobodu zbog prevlasti pravoslavnih Srba pod dinastijom Karađorđevića. Vatikan smatra da je velikosrpski hegemonizam - ugnjetačka sila.

Skretanje komunizma u nacionalno oslobodilaštvo dalekosežan je obrt, uopšte u Kominterni, čak i prekretnica za komunističke partije u državama s više naroda. Doživljava se pod vlašću komunista da je nacija žešća i napregnutija nego što je ikad bila u doba duhovnog i političkog preovlađivanja građanskog liberalizma. U Rumuniji, na primer, Mađari kao manjina, nazvani su Rumunima mađarskog porekla, u Bugarskoj nije bilo više nijednog drugog naroda sem Bugara, čak su i Turke preimenovani u Bugare. Albanija je slično znala samo za - Albance.

NACIONALNI komunizam u jugoslovenstvu je načinio svaku naciju osnovicom i stubom zasebne državnosti. KPJ - kako je bila politički vođena i ideološki poučavana od 1926. godine i njenog kongresa u Drezdenu, a i potom, nije mogla ni da smisli, a kamoli da odredi imenovanje, državnu i opštedruštvenu važnost jedne nacije za sve Jugoslovene (koji bi inače sačuvali svoja narodska i zavičajna određenja - srpsko, hrvatsko, slovenačko, makedonsko, crnogorsko).

Otud, tražeći misaono počelo današnje konfederacije u Jugoslaviji, treba poći od onih godina (1924 - 1926), kad Komunistička partija usvaja svoj takozvani nacionalni program, pa možda ići i dalje u prošlost k zamislima socijaldemokratije i malograđanstva u Austro-Ugarskoj. Treba tačno reći da je komunistički internacionalizam tvoreći federativnu Jugoslaviju poslužio nacionalizmu, proizveo više uporednih državica, u svakoj s malobrojnom družinom rukovodilaca na vlasti”.

Strugar podseća i da su Srbi u Kraljevini često optuživani da su u Hrvatskoj i Sloveniji, pa i Crnoj Gori - okupatori.

“Čitajući ondašnje vesti i službena saopštenja, sudimo da je srpska vojska bila tražena da dođe u Hrvatsku i Sloveniju da bi pomogla u zaštiti ovih pokrajina protiv italijanske armije koja je ušla i zaposela velik i dug pojas jugoslovenskog zemljišta. Bila je gotovo svuda dočekana kao bratska i slavna vojska. Primera radi, u Rijeci je 15. novembra 1918. srpsku vojsku dočekalo - prema vesti u novinama - preko 50.000 Hrvata, Srba i Slovenaca.

Pred sudom istorije, postaviće se i ovo pitanje: Koje je od dva suparnička nastojanja najviše uticalo na politički razvitak monarhije (od 1918-1941), pa i republike (1945-1974)? Demokratski obrazac koji državi Jugoslaviji daje Srbija ili uslovljavanje Jugoslavije uobličavanjem samouprave Hrvata?

Ako će neki izučavalac tog razvoja, ustanoviti da je prenošenje Srbije Jugoslaviji bilo uveliko uzrokovano i pomenutim hrvatskim uslovljavanjem, to bi valjda bio prvi stupanj čitavog procesa, jer sav tok biva takav da se Srbija rastaje od svoga načela i iskustva, to jest, najzad pristaje da se Jugoslavija upravno preinači od države građana u državu nacija (ustanovljenjem Banovine Hrvatske 1939. godine).

JUGOSLAVIJA je ujedinjenjem dobila vladu koja je neposredno nadležna u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, dok u pokrajinama postoje takozvane zemaljske vlade (pretvoriće se u pokrajinske uprave): u Zagrebu - za Hrvatsku i Slavoniju; u Sarajevu - za Bosnu i Hercegovinu; u Splitu - za Dalmaciju; u Ljubljani - za Sloveniju. Ove pokrajinske vlade (uprave) bile su autonomne i samo preko njih centralna vlada iz Beograda izdavala je naređenja za vlasti u njihovim područjima.

Načelno, bio je to federativan odnos, a zapravo, te vlade delovale su prema prethodnom autrougarskom zakonodavstvu. Neretko su čitavi delovi akona Monarhije uneti u nove jugoslovenske propise. Ovlaš navedeno, ali je dovoljno za napomenu i zadatak: nije dovoljna samo reč marksističke istoriografije da je Jugoslavija već od same svoje pojave država unitarizma i centralizma. Naprotiv. Jugoslavija, pri nastanku, proizvodi federativni odnos izmeću centralne vlade i pokrajinskih vlada. Još dublje utemeljenje federalizma ima u dugom važenju pređašnjih pravnih sistema. Upravo, tek primenom novih zakona države, iako u nekim ima starih odredbi, isprekidano se zavodi ujednačivanje, odnosno, unitarizam, koji nailazi na razne zasebnosti u državi”, objasnio je akademik Strugar.

On je podsetio i da je komunistima u Jugoslaviji federacija bila adata po doktrini, kao uzor za uređenje države u višenacionalnom društvu. Ona nije bila originalna. Kao misao bila je čuvena još u Austrougarskoj kad je Ivan Cankar rekao 1913. u javnom predavanju:

- Neka naša četiri naroda - Slovenci, Hrvati, Srbi i Bugari - u ime božje izgrade saveznu jugoslovensku republiku.

“Pred samo ujedinjenje federacija se stvarno iskazala u Državi Slovenaca, Hrvata i Srba s narodnim većima i samostalnim vladama u Ljubljani, Zagrebu, Splitu i Sarajevu, a reči o federaciji kao modelu za Jugoslaviju bilo je i u u novinama autonomističkih stranaka. Tako je i Ustavotvornoj skupštini podneto više nacrta ustava koji su predviđali samoupravu istorijskih pokrajina i u svima je bilo za jednu manje ili više imenovanih članica moguće savezne države.

VOĐA HSS kasnije se zalagao za rešavanje nacionalnog pitanja Hrvata u okviru Jugoslavije, preko federalizacije sa članicama - Hrvatskom, Slovenijom, Bosnom i Hercegovinom, Crnom Gorom, Srbijom, Makedonijom i Vojvodinom.

Iz tog vremena poznato je i čuveno “Pismo za Srbiju” od 2. novembra 1936. kojim je iz CK KPJ poslat savet drugovima u Srbiji o načelima moguće saradnje komunista i tadašnje građanske opozicije protiv vlade, pa između ostalog nalaže da taj sporazum treba da sadrži princip “federativne države sa sedam jedinica”, podsetio je akademik.

U jeku burne 1988. godine, kada se na horizontu uveliko pomaljao krah Jugoslavije, Strugar ističe svoju formulu - Snaga građanina trebalo bi da bude snaga Srbije, a snaga Srbije preduslov je opstanka Jugoslavije.

“Našu državu i narod u Kraljevini mučilo je isto što i danas: nesloga, koristoljublje vlastodržaca, neiskrena saradnja u javnim delatnostima, dozivanje bratstva, samilosti i druželjublja, traženje međusobnog potpomaganja, verovanje u boljitak, traženje istine o vladavini, podrazumevanje Jugoslavije kao države... Federacija s republikom nije umela da uvodi demokratije više nego što upušta nacionalizma; a nacionalizam je prenaglio, pritesnio čoveka, osilio vlastodršce.

I videsmo ove godine 1988, kako je Srbija oživela svoju veliku, za čitav vek sticanu duhovnu i društvenu tekovinu - slobodu građanina, glas celog naroda. Taj uzmah donosi nadu da bi iz ovog svenarodnog pokreta, Srbija mogla kao što beše i u dva maha pre, da iskorači za bratstvo i pravdu svima u Jugoslaviji, za jugoslovensku zajednicu, bolju od obeju prethodnih i za društvo u kojem će građanin biti visočanstvo moći i vladalac života”, zaključuje Strugar.

DVA LICA MIROSLAVA KRLEŽE

JUGOSLAVIJA je započela svoje istorijsko postojanje kao država pomirenja. O tome svedoči sledeći slučaj.

Izvesni Hrvat, viši oficir, koji je bio na visokoj dužnosti u Komandi austrougarskog guvernmana okupirane Srbije od 1916. do 1918. godine u danima ujedinjenja javio se kao vojni stručnjak Zemaljske vlade u Zagrebu.

Srbija nije tražila da se tom do jučerašnjem neprijatelju oduzme punomoćstvo, ali je u Zagrebu taj oficir bio javno osporen i to na svečanosti, koju je Udruženje jugoslavenskih žena priredilo u čast srpskih oficira. Naime, kad je poverenik za narodnu odbranu predstavio tog časnika kao svoga saradnika, mladi književnik Miroslav Krleža je doviknuo s dna dvorane:

- Dolje s njim!

Istog časa, Krleža je uhapšen sa još dvojicom socijalista.

Krleža je u socijaldemokratskom listu “Sloboda” 21. novembra 1918. objasnio zašto se usprotivio vrhunskom tretmanu austrougarskog oficira:

- Nisu mi dozvolili da govor završim i pozovem braću Srbe osloboditelje da nas doista oslobode od ovog junkerskog, crnožutog, sredovječnog sistema, nas bijednu domobransku i infanterijsku raju, - kazao je Krleža.

U svom članku “Titova sedamdesetogodišnjica”, objavljenom 1981, Krleža nam nudi potpuno drugačiju sliku:

“O stvarnom, neobično složenom slučaju političkog ujedinjenja SHS, s obzirom da je ono spovedeno u obliku svršenog čina i oružjem, na temelju okupacije bivšeg austrijskog terena srbijanskim četama, partijska diskusija nije dala nikakve stvarne ni praktične direktive”, napisao je pisac.

"Koliko je to različito: onda, Srbi su bili braća oslobodioci, a mnogo vremena docnije, srbijanske čete su okupacione. Šta je istinito” - prvo, kao neposredna reč o vlastitom doživljaju, ili poslednje, kao naknadno i svrsishodno političko izjašnjenje”, zapitao se Strugar.