EVROPA JE GRADILA I RAZGRADILA JUGOSLAVIJU: Akademik Milorad Ekmečićo istorijskim pretpostavkama rađanja zajedničke države

Jugoslavija 1918. bila je prirodni zaključak nacionalnih pokreta koji su u jugoslovenskim zemljama trajali više od jednog veka. Novostvorena država bila je jedna zakonomerna evropska tekovina koju je stvorila Evropa po svojim kriterijumima. Što je Evropa stvarala, Evropa će i razgrađivati.

Ovu sivu, ali utemeljenu, ocenu prirode okolnosti nastanka zajedničke države Južnih Slovena, kao i predviđanje njenog kraja, izneo je 1988. godine istoričar akademik Milorad Ekmečić. Na poziv "Književnih novina" eminentni naučnik izneo je jednu od najbriljantnijih studija o nastanku Jugoslavije i determinantama njenog rađanja. Upravo u faktorima njenog uspostavljanja Ekmečić će potražiti uzroke njenih potonjih slabosti pa i koren propasti. U duhu čuvene sentence Valtazara Bogišića da što se "grbo rodi, vrijeme ne ispravi", Ekmečić je nepogrešivo locirao najveće probleme zajedničke države koja se bližila svom kraju.

Kako je njegov istup u "Književnim novinama" po pristupu i kvalitetu jedna od najbriljantnijih studija o istorijskom povoju u kome je rođena Jugoslavija, uz izvesna skraćenja, prenosimo je u celosti.

- Jugoslaviju je stvorila Evropa i evropski procesi nacionalne integracije, pa je bila prirodan rezultat tih procesa koji su trajali više od jednog stoleća. Nacionalni preporod u jugoslovenskim zemljama počeo je 1790. godine, sa Temišvarskim saborom Srba iz južne Ugarske. Sabor je doneo jednu peticiju austrijskom caru, u kojoj se Srbi žale, citirajući francuskog filozofa "Monteskiona", da su oni samo nacija u ideji, a nisu prava nacija, jer nemaju svoju teritoriju kojom bi mogli da autonomno upravljaju.

PRVI nacionalni pokret, elitni, počinje tek sa velikom kulturnom akcijom i sa delima Dositeja i Vuka. To znači da su proplamsaji iz 1790. bili samo prvi uvodi, a da pravi nacionalizam još nije zametnut. Grci su bili prvi na Balkonskom poluostrvu koji su začeli kulturu nacionalizma, zatim Mađari, pa onda Srbi, pored njih Hrvati, kasnije dolaze Bugari i Slovenci, i poslednji koji to ostvaruju su muslimanski narodi - Turci i Albanci. O albanskom nacionalnom pokretu ne može se govoriti pre 1878, izuzev u nekim elementima.
Kod ove prve pretpostavke jugoslovenskog ujedinjenja 1918, zaključujem da je stvorena jedna država još dok istorija nacionalizma nije prekinuta. Ne samo da nije integrisana jedna nacija - jugoslovenska - kao što se težilo, nego nisu integrisani ni oni narodi koji konstruktivno sačinjavaju tu buduću jugoslovensku naciju - Srbi, Hrvati i Slovenci.

Druga pretpostavka je da pre nego što dođe do političkog ujedinjenja jednog naroda, mora postojati određeni stepen ujedinjavanja kulture i društvenih normi. Društvo mora doživeti unutrašnju integraciju.

Nacija je živ organizam i ona ima jedinstvo koje može biti političko, ali može biti i društveno i kulturno, a nijedno od njih se ne ostvaruje jednakom dinamikom i intenzitetom.

Do Francuske revolucije, tradicionalna porodica, zadružna porodica, iščezava. A u jugoslovenskim zemljama zadruga je rasprostranjsna u svim oblastima, sem u slovenačkim pokrajinama. Osnovna poluga takve porodice je žena, i to zarobljena žena, žena koja je nekada bila stalno pokretna mašina predilica, a zatim je ostala mašina za rađanje dece.

Prva i osnovna institucija za izgradnju nacionalne svesti je borba za jezik i pravljenja sopstvene gramatike. Svuda u Evropi, nacionalni pokreti počinju kao lingvistički pokreti. To je princip, gvozdeno načelo - svaki nacionalizam u Evropi počeo je kao lingvistički nacionalizam, i to po modelu da nema prirodnog književnog jezika i da je svaki književni jezik veštački.

PORED jezika, tu su i druge kulturne institucije putem kojih se neguje nacionalna svest. Pre svega, matice, koje su kod nas nastajale ovim redom: 1826. Srpska, 1842. Ilirska, 1863/4. Kranjska i Dalmatinska; zatim pozorišta, pevačka društva, Dan mrtvih, Vidovdan.

Sve te ustanove i svetkovine modelovane su prema nemačkim kulturnim institucijama, a Vidovdan prema Danu mrtvih, koji se u pruskim, luteranskim crkvama, obeležavao od 1816. godine. Institucije za uobličavanje i odvajanje nacionalne svesti, završavaju se stvaranjem političkih partija nakon 1860. godine, a na našim prostorima dešava se to kasnije.

U uzimanju kulturnih institucija kao sredstava odgajanja nacionalne svesti, nama su učitelji bili Nemci. I to u toku čitave istorije našeg nacionalizma, do 1918. godine. Isto to, važi i za Omladinski pokret 1903-1914. Prvi koji je 1774. upotrebio izraz "Južni Sloveni" bio je Nemac, Šlecer. Reč "Jugoslavija" u obliku kako je mi izgovaramo, pojavila se tek 1835. u jednoj poemi. Prvi koji se istorijski identifikovao kao Jugosloven, u nacionalnom smislu reči, bio je Vatroslav Lisinski, na Sveslovenskom kongresu u Pragu 1848.

U svakom slučaju, čak i reč Jugoslavija nemački je izum. Od Nemaca su i ostali zapadnoevropski narodi i prihvatili da je nacija jezik. Fihte 1807. izričito kaže: nacija je jezik. Najkraća, najdemokratskija definicija koja je ikada data o naciji.

I svi elementi koji se pripisuju omladinskim pokretima i njihovoj ideologiji, pre nego što je došlo ovde, stvoreni su u nemačkom omladinskom pokretu.

SLEDEĆA pretpostavka za ujedinjenje Jugoslavije jeste da je takav proces uvek zavisio od stepena kulturne i socijalne razvijenosti jednog naroda. U jugoslovenskim uslovima kultura nacionalizma počela je sa lingvističkim nacionalizmom, međutim, završila je sa nacijama koje su zasnovane na religioznoj osnovi.

Drugim rečima, nema slučaja da je i jedna od jugoslovenskih nacija danas integrisana izvan crkvenog okvira. Tu naročito naglašavam srpskohrvatsko područje gde važi princip: dokle seže religiozna granica dotle se širi i granica jedne nacije. Ipak, jednom treba priznati da imamo inferiornu kulturu prema Evropi, kao i da nismo bili u stanju da prihvatimo ponudu koju nam je Evropa dala - da je nacija jezik.

Kod Srba crkvena ideologija najviše je došla do izražaja 1860. u "Poslanici Srbima". Tu je osnovna poruka da pravoslavni Srbi ne treba da se ujedinjuju sa katoličkim Hrvatima i bore za jugoslovensku državu, jer je katoličanstvo Slovenima tuđa religija, i prema njima se mora napraviti granica. Danas znamo da je ovaj tekst okončan srpskom narodnom katastrofom 1878. godine.

Četvrta prtepostavka je da postoje velike sile i da one vode politiku na Balkanu, pa prema tome borba Jugoslovena za ujedinjenje mora se odvijati u tom okviru. Bitne su dve velike sile - Rusija i Austrija.

NEMA sumnje u to da Rusija pomaže nacionalne pokrete na Balkanskom poluostrvu, za oslobađanje od Turske. Ona ih pomaže u svakom vidu, sem u jednom; u njihovom zahtevu da stvore samostalne, nacionalne države, bez strane kontrole. U srpskom slučaju, Rusija zagovara rascepkanost, ne samo da izdvoji Crnu Goru u svim projektima, već ne dozvoljava da se srpski narod ujedini i izvan crnogorskog prostora.

Rusija nije nikada na Balkanu cenila ono što nije sama stvorila. Nije reč samo o politici carskog dvora, već i o politici ruske demokratije. Obično se kaže da je Kominterna kriva što je nacionalno pitanje u Jugoslaviji vođeno onako kako je vođeno. Lično mislim da to nije netačno, ali smatram da je to nešto dublje. Jedno suvo i šturo telo, kao što je Kominterna, nije moglo iscediti toliko sokova. Mora postojati dublja istorijska baština.

Ako bismo gledali politiku Austrije prema Balkanskom poluostrvu i jugoslovenskoj ideji, moramo reći da je Jugoslavija upravo ujedinjena u sukobu sa Austrijom. Okupacija 1878. je usledila zbog toga što Beč nije smeo rizikovati stvaranje jedne jače države na svojim jutoistočnim granicama - ujedinjene Bosna i Hercegovina i Crna Gora sa Srbijom u jednoj državi.

ŠTROSMAJEROV liberalni katolicizam bio je protiv ove austrijske politike. On je imao ideju da su Bosna i Hercegovina srpske zemlje i da je Srbija dužna da ih ujedinjava sa Crnom Gorom. Kad ih ujedini, zbog toga što u Bosni i Hercegovini ne živi samo srpski narod, Srbija prestaje biti isključivo srpska nacionalna država i mora voditi jugoslovensku politiku. Otud podržava ovu ideju. I obnavljana hrvatsko-srpska koalicija pod Franom Supilom, posle 1905. goline išla je tom linijom. Ideolozi Radikalne partije, Milovanović, zatim Protić, jasno kažu da treba voditi politiku zajedničke srpsko-hrvatske narodnosti. To znači, ne trošiti uzaludno energiju u sukobljavanju oko toga gde je granica ove dve narodnosti, već pomagati jedni drugima.

To je zaista i urađeno - Jugoslavija je 1918. godine ujedinjena na ovim pretpostavkama. Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. godine je sprovedena, jer se nije smelo rizikovati stvaranje jedne velike srpske države koja bi za Srednju Evropu i njen razvoj imala pogubne posledice. Ono što je bilo akutno pre trideset godina, veli baron Erental, akutno je i sad, pa je zbog toga morala biti izvršena aneksija. Nemoćna da rešava jugoslovensko pitanje i u svojim granicama i van njih, Austrija je rizikovala sukobljavanje sa nacionalnim pokretima jugoslovenskih naroda i isprovocirala rat 1914. goline. Prirodna posledica tog rata bilo je njeno rasulo.