SUDBINA NJEGOŠEVE KAPELE, SUDBINA SRPSKOG NARODA: Rušenje crkve Svetog Petra Cetinjskog na Lovćenu 1971. godine početak desrbizacije Crne Gore

Početak akcije rušenja Njegoševe zadužbine-crkve, koju je posvetio Svetom Petru Cetinjskom i ostavio amanet da bude sahranjen u toj crkvi, značio je otpočinjanje procesa institucionalne desrbizacije Njegoša i procesa istorijskog revizionizma. U vrijeme sporova i polemika oko izgradnje Meštrovićevog mauzoleja na Lovćenu, književnik Dušan Baranin je dobro uočio da podizanje tog mauzoleja "direktno vređa Njegoševe ideale, a srpskom narodu zadaje bolan udarac". Posledice tog udarca danas su jasne i očigledne.

Kako tačno primjećuje jedan naš istaknuti savremenik, brisanje Njegoša iz javne svijesti, pod dirigentskom palicom režima Mila Đukanovića u Crnoj Gori, u periodu od 1997. do 2020. godine, govori da je s jedne strane, napadnuto načelo slobode (i sam pojam o slobodi), jer je Njegoš pjesnik slobode, a s druge strane, napadnut je neko ko nas reprezentuje sa stanovišta nacionalne identifikacije. Jednostavno: Njegošev grob je varvarski razoren da bi se eliminisala nacionalna svijest (čiji je reprezent Njegoš) na ovom prostoru i da bi se eliminisao pojam o slobodi.

O smislu i cilju te akcije ilustrativno svjedoči činjenica da joj se protivila Matica srpska (čiji je član bio Njegoš), a da ju je snažno podržala (propagandno i finansijski) Matica hrvatska - ideološki stub Maspoka u Hrvatskoj sedamdesetih godina prošlog vijeka. Toj akciji se protivila Srpska pravoslavna crkva, čiji je Njegoš bio vladika, a predvodila ju je Komunistička partija Jugoslavije, uz podršku ustaške emigracije čiji je pripadnik bio i Ivan Meštrović. Ta sloga ustaša i komunista po ovom pitanju, predstavlja posebno, i višestruko zanimljivo poglavlje u ovoj tragičnoj priči. O toj slozi najbolje svjedoči tekst Savića Markovića Štedimlije objavljen u zagrebačkom "Vjesniku" 26. aprila 1970. godine, u kome ovaj ustaški ideolog i jedan od osnivača crnogorskog separatističkog pokreta obrazlaže značaj rušenja Njegoševe kapele "za crnogorski narod i za budućnost Crne Gore".

Štedimlija pozdravlja odluku crnogorskih komunista da se kapela ukloni i da se "na njezinu mjestu podigne dostojan mauzolej Njegošu". Sve koji su se zalagali za opstanak kapele i poštovanje Njegoševog amaneta, Štedimlija moralno-politički diskvalifikuje optužujući ih da im "nije stalo do uspomene na velikog crnogorskog pjesnika i vladara, nego do uspomene na kralja Aleksandra i na njegovu dinastiju", te da provociraju "slobodomisleće Crnogorce koji drže do svoje junačke tradicije i nacionalne kulture". U pismu protojereju Milisavu Protiću, uredniku "Pravoslavlja", Štedimlija se obrušava salvom kleveta i optužbi na SPC zbog njenog protivljenja rušenju kapele i skrnavljenju Njegoševog groba. U tom pogromaškom tekstu ovaj istaknuti pripadnik ustaške organizacije (koji je bio u državnoj službi NDH i koji je uređivao glasilo tzv. Hrvatske pravoslavne crkve - "Glas pravoslavlja"), promoviše ideju o uspostavljanju tzv. Crnogorske pravoslavne crkve, izmišljajući kako "među Crnogorcima niče misao da pođu stopama Makedonske pravoslavne crkve".

Snažnu podršku izgradnji mauzoleja i finansijsku pomoć pružila je i Matica Hrvatska koja je tih godina bila stub Maspoka čija se politička platforma temeljila na stavu da treba osamostaliti hrvatsku državu i u njoj Hrvate učiniti jedinim nosiocima suvereniteta. Ta eminentno nacionalistička institucija (koja je zbog takve svoje djelatnosti nedugo potom i zabranjena) donijela je, 2. juna 1971. godine, odluku da finansijski pomogne "izgradnju ovog spomenika, koji simbolizira stoljetnu borbu crnogorskog naroda za slobodu".

Rušenjem kapele, vrh Lovćena je skraćen za 18 metara, čime je promijenjen izgled ove planine koja predstavlja simbol srpske slobode i srpske istorijske i književne slave i veličine. Tom promjenom su crnogorski komunisti-separatisti simbolično najavili početak finalizacije projekta promjene duhovnog i nacionalnog identiteta srpskog naroda u Crnoj Gori, precizno osmišljenog u ideološkoj radionici hrvatskih ustaša, kao i u nekim krugovima u Vatikanu, i eksplicitno izloženog u pismu specijalnog papskog izaslanika - monsinjora Franciska Palovinetija upućenom 28. decembra 1969. tadašnjem mitropolitu crnogorsko-primorskom Danilu Dajkoviću. U tom pismu ovaj rimokatolički velikodostojnik nudi svesrdnu pomoć "u borbi da se uspostavi u Crnoj Gori prava Hristova vjera i osamostali kao novorođenče Sv. Oca Pape", dodajući da sadašnji narod na prostoru Crne Gore "nema više ništa zajedničko sa nekadašnjim narodom orijentisanim velikosrpskom ideologijom".

Za razliku od ustaške emigracije, hrvatskih kleronacionalista u zemlji i crnogorskih komunista-separatista, koji su zdušno podržali skrnavljenje Njegoševog groba, najznačajniji srpski intelektualci - pisci, univerzitetski profesori i akademici, odlučno su se suprotstavili tom magnum krimenu. Pridružio im se i značajan broj istaknutih slovenačkih i hrvatskih intelektualaca, među kojima i Miroslav Krleža koji u pismu direktoru cetinjskih muzeja 4. januara 1966. ističe da "kada je riječ o tome da se Meštrovićev mauzolej sa Njegoševim spomenikom podigne na Lovćenu, moje je subjektivno mišljenje beskompromisno negativno". Beogradski časopis "Umetnost" u svom dvobroju za jul i decembar 1971. godine objavio je većinu tih razmišljanja i materijala posvećenih "Lovćenskom slučaju".

Nema sumnje da je rušenjem jedne od najvećih svetinja srpskog naroda - kapele na Lovćenu, kako se ističe u Proglasu Pokretačkog odbora za povratak Njegoševe kapele na Lovćen od 24. oktobra 1990. godine, "izvršeno besprimjerno nasilje nad prirodom, istorijom i tradicijom, osiromašena je baština, pogažen najviši zavjet, oskrnavljen najviši grob, slomljen najviši ponos, uništeno slobodarsko znamenje, razoreno svetilište". Istaknuti crkveni velikodostojnici, akademici, književnici i univerzitetski profesori koji su bili okupljeni u pomenutom Odboru naglašavaju da bi povratkom na Lovćen Njegoševa kapela ponovo bila "najviše uzletište naše duše, oltar naraštaja, buktinja srpstva i pravoslavlja, znamenje našeg ljudskog i nacionalnog dostojanstva, naše trajnosti i neuništivosti". Svoj apel članovi Odbora završavaju riječima: "Vaspostavljajući Njegoševu kapelu na Lovćen, vaspostavljamo sami sebe". (Članovi Pokretačkog odbora za povratak Njegoševe kapele na Lovćen bili su: Komnen Bećirović, Budimir Dubak, Momir Vojvodić, episkop Nikanor Bogunović, prota Momčilo Krivokapić, dr Novak Kilibarda, dr Vlado Strugar, dr Jovan Striković, dr Aleksandar Drašković, Miodrag Tripković, Ranko Jovović, Radomir Uljarević, Ratko Vulanović, Jovan Plamenac, Bećir Vuković i Momir Čabarkapa.)

Skrnavljenje Njegoševog groba označilo je početak radikalnog obračuna sa istorijom, predanjem i pamćenjem srpskog naroda na prostoru Republike Crne Gore, ali istovremeno i početak sistematskog obespravljivanja Srba u Crnoj Gori. Pjesnik, prozni pisac i prevodilac Trifun Đukić napisao je u listu "Danas" od 8. novembra 1961. godine, pored ostalog, i sledeće: "Naš najveći pesnik ostavio je za večiti spomen među nama dve svoje svetinje: besmrtna dela i besmrtni grob. Zar ne bi menjanje njegovog groba i lovćenskog lika ličilo, recimo, na nekakvu promenu i izmenu 'Gorskog vijenca'". Vrijeme je pokazalo i događaji su potvrdili koliko je Trifun Đukić bio u pravu. Odmah nakon skrnavljenja Njegoševog groba i izmjene lovćenskog lika krenula je organizovana akcija "novog čitanja" "Gorskog vijenca" i drugih Njegoševih djela, akcija koja traje sve do danas.

Ni austrougarska okupacija u Prvom, niti italijanska u Drugom svjetskom ratu nijesu srpskom narodu u Crnoj Gori nanijele toliko zla koliko komunistička i postkomunistička vlast. Ono što nije pošlo za rukom stranim okupatorima ovog prostora, da ukinu ime srpskom jeziku, na kom je nastalo Njegoševo besmrtno djelo, da ukinu ćirilično pismo, kojim je Njegoš pisao, da sprovedu aparthejd nad narodom kome je Njegoš pripadao, pošlo je za rukom toj vlasti.

Ali, srpski narod u Crnoj Gori i njegove institucije se ne smiju sa tim pomiriti. Neophodno je suprotstavljati se otvorenom i besramnom nasilju nad Srbima u Crnoj Gori, nad najznačajnijom srpskom institucijom - Srpskom pravoslavnom crkvom, nad srpskom kulturom i istorijom, nad najvećim srpskim pjesnikom, čije je djelo, evo, već nekoliko decenija predmet političkih manipulacija, krivotvorenja, falsifikovanja i prisvajanja. Treba neprestano i jedinstveno insistirati da se njegova zadužbina - crkva koju je posvetio Svetom Petru Cetinjskom i ostavio amanet da u njoj bude sahranjen, vrati na Lovćen i da njegovi zemni ostaci tu konačno nađu vječiti mir.

Mitropolija crnogorsko-primorska se 6. maja 2013. godine, na dvjestogodišnjicu Njegoševog rođenja, obratila tadašnjem premijeru Crne Gore Milu Đukanoviću pismom u kome zahtijeva od Vlade da se obnovi crkva Svetog Petra Cetinjskog na Lovćenu saglasno zavještanju njegovog sinovca Petra II Petrovića Njegoša. Mitropolija je u tom pismu tražila da stručni Odbor za obnovu hrama Svetog Petra Cetinjskog, koji bi trebalo da osnuje Vlada, radi na obnovi izvorne crkve, kakva je bila prije austrougarskog rušenja 1916. godine, koristeći pritom iskustvo velikog ruskog arhitekte Nikolaja Krasnova, kao i sačuvani materijal srušene crkve koji se nalazi na Ivanovim koritima, oltarski žrtvenik - ploču iz prvobitne crkve, sačuvanu u obnovljenom hramu, kao i ostale elemente iz njene unutrašnjosti.

Tri dana nakon upućivanja tog pisma, mitropolit Amfilohije je na okruglom stolu u Nikšiću, naslovljenom "Vraćanje Njegoševe kapele na Lovćen - vraćanje smisla Crnoj Gori", istakao da je pitanje Njegoševe zadužbine i zavještanja na Lovćenu ostalo otvoreno i predstavlja jedno od sudbinskih pitanja oslobođenja Crne Gore od totalitarnog nasleđa prethodne vlasti. Tadašnja crnogorska vlast ne samo što se oglušila o zahtjev Mitropolije, nego je još intenzivnije nastavila sa razaranjem Njegoševog nasleđa, nastojeći da iz Crne Gore eliminiše Srpsku pravoslavnu crkvu. Mitropolit Amfilohije je, međutim, nastavio da insistira na obnovi Njegoševe kapele na Lovćenu, sve do svog upokojenja ove godine.

Ova inicijativa ne smije biti samo stvar Crkve; Mitropolija crnogorsko-primorska i Eparhija budimljansko-nikšićka ne smiju biti usamljene u nastojanju da se ispuni Njegošev amanet. Iza te inicijative moraju stati sve srpske institucije i organizacije u Crnoj Gori, kao i sav srpski narod koji živi na prostoru današnje Crne Gore. Jer, kad se Njegoševa kapela vrati na vrh Lovćena, tada će i srpski narod povratiti izgubljenu slobodu i oteta nacionalna prava.

MEŠTROVIĆEVI MOTIVI

KAO i Štedimlija, i Ivan Meštrović je u rušenju kapele i podizanju mauzoleja na Lovćenu vidio nemjerljiv doprinos uspostavljanju crnogorske posebnosti u odnosu na srpstvo. O tome svjedoči njegov sin Mate Meštrović - hrvatski istoričar i političar (nekadašnji ustaški emigrant u SAD). On je oktobra 2017. gostovao u emisiji "Živa istina" na Televiziji Crne Gore, a tema razgovora je bila kapela i mauzolej. O motivima svog oca da se prihvati podizanje mauzoleja tada je rekao:

"Pitao sam jednom zgodom moga oca zašto mu je bilo tako važno da se podigne taj spomenik Njegošu, a on mi je odgovorio: Da se uzdigne svijest crnogorskog naroda, i važnost njegova identiteta".

I SVET BIO PROTIV

TEKSTOVI u kojima je odluka o rušenju Njegoševe kapele ocijenjena kao skandal pojavili su se i u mnogim inostranim listovima ("Korijere dela sera", "Mond", "Figaro"), a svoj glas protiv te odluke je digao i poznati francuski pisac Andre Malro, te Žan Kasu, Pjer Emanuel i čuveni kardinal Tiseran.