BEČ PREKO STEĆAKA STVARAO BOŠNJAKE. Kako austrougarska politika iz 19. veka i danas utiče na falsifikovanje istorije
PRONALAZAK retke vrste srednjovekovnog nadgrobnog spomenika, stećka, nedavno u selu Sajtovići, u opštini Osmaci u Republici Srpskoj, izazvalo je pažnju javnosti i iznova otvorilo problem korišćenja nauke u političke svrhe.
Dr Emina Zečević otkrila je mramorje u Priboju / Foto B. Subašić
On se može sažeti u jednostavno pitanje: čija je danas srpska baština? Stećci su, ni krivi ni dužni, duže od veka deo priče o sistematskom otimanju i prisvajanju kulturno-istorijskog blaga Srba, od jezika, do grobalja i crkava.
Zloupotrebom srpske baštine u 20. veku su stvarane nove nacije, a to zlo seme donelo je smrtonosan plod, nacionalno-verske ratove na prostoru bivše Jugoslavije. Oružje se pojavilo u poslednjem činu tragedije koja je započela "naučnim" brisanjem srpskog identiteta.
- Narod je masivne srednjovekovne spomenike zvao mramorje, mramor, biljeg ili beleg, sve do austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, kada je bečka politika uvela pojam stećak - kaže arheolog Radivoje Arsić iz valjevskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture. - Zato se u Srbiji ti spomenici i danas zovu mramori, a u BiH - stećci. Beč je želeo da stvori novu "bošnjačku" naciju, a za to joj je trebalo kulturno i istorijsko utemeljenje. Zato su srpske mramore nazvali stećcima, pripisali ih bogumilima i rekli da ih ima samo u BiH. Tako je počelo rađanje nove nacije. U obe Jugoslavije je nastavljena ista austrougarska politika da je matica stećaka u BiH, iako na teritoriji Zapadne Srbije postoji ogroman broj nekropola sa mramorima i neprestano pronalazimo nove. Nažalost, imamo samo jednog naučnika koji ih ozbiljno proučava, tako da se Srbi u priči ne vide, iako je reč o izvorno srpskim spomenicima. Tako su se stećci našli pod zaštitom Uneska kao zajednička baština bivših jugoslovenskih republika.
NA sednici komiteta Uneska održanoj u Istanbulu 2016. je za zaštićenu svetsku kulturnu baštinu proglašeno 30 lokaliteta sa stećcima: 22 lokacije u BiH, po tri u Srbiji i Crnoj Gori i dve u Hrvatskoj. Zbog toga u široj javnosti i dalje vlada uverenje da je reč o bogumilskim srednjovekovnim spomenicima, iako naučne činjenice govore suprotno.
ČUDO U DIĆIMA
ARHEOLOG Željko Jež, koji je otkrio nekropolu sa jedinstvenim spomenicima u selu Dići kod Ljiga, kaže da je istražena tek četvrtina od oko 1.000 grobova. Srednjovekovno groblje i crkva u Dićima kod Ljiga / Foto B. Subašić
- Ornamenti korišćeni na spomenicima iz Dića su uzor na kome je nastala umetnost stećaka u 15. i 16. veku. Zadužbinska crkva čelnika Vlkdraga izgrađena je na mestu koje je nosilo oreol svetosti još od praistorije. Njen oltar se nalazi na tumulu iz 11. veka pre nove ere - navodi Jež.
- Na najvećem broju mramora nalaze se krstovi, što apsolutno isključuje spekulacije o bogumilstvu. Apsolutno svi natpisi na tim srednjovekovnim nadgrobnicima su ispisani ćirilicom. Svi mramori se nalaze na prostorima gde su Srbi živeli u srednjem veku, što nedvosmisleno potvrđuju istorijski dokumenti. Mramora u Srbiji ima mnogo više nego što se navodi u zvaničim spiskovima, a ne istražuju se. I šta je zaključeno iz toga? Da je reč o nekom zajedničkom nasleđu, čija je matica BiH, ali u savremenom smislu. To je podloga za manipulaciju da su islamski nadgrobnici direktni naslednici "bogumilskih" stećaka. To liči na kulturnu politiku Beča iz 19. veka - kaže dr Emina Zečević, arheolog i kustos Narodnog muzeja u Beogradu.
UPRAVO je ona taj "jedini naučnik" u Srbiji, koji se sistematski bavi srednjovekovnim nadgrobnim spomenicima. Rezultati njenih iskopavanja, od Podrinja do Polimlja, uzdrmali su politikantske predstave o stećcima, a njena knjiga "Mramorje Zapadne Srbije" postala je jedno od ključnih naučnih dela u proučavanju ovog fenomena. Mramori 13. vek u Ljuljacima / Foto B. Subašić
- Još tokom pisanja magistarskog rada 1996. mentor me je upozorio da ulazim u zonu u kojoj ima više politike nego nauke - seća se dr Emina Zečević. - Bio je u pravu. Danas sam sigurna da je neophodno preispitati i sam termin stećak, jer je naturen i naučno nedefinisan. Tih spomenika u BiH navodno ima najviše samo zato što su sva tamošnja srednjovekovna groblja svrstana u nekropole stećaka! Za evidentiranje u Srbiji nije primenjen takav kriterijum. Ovde je jedan spomenik proglašavan stećkom jer izgleda kao kućica sa krovom, a susedni je reljefna ploča, iako su iz istog perioda. To je kao kada bi današnje nadgrobne spomenike u Srbiji podelili u različite vere, po tome što bogatiji ima grobnicu, a siromašniji samo ploču.
ZABORAV NAS POBEĐUJE
NAJNOVIJA istraživanja u valjevskom kraju otkrili su srpska groblja izuzetne starosti.
- Tokom širenja kopova Kolubare pronađeno je mramorje koje se može datirati u period od 10. do 12. veka, a u nekim selima otkrili smo kontinuitet sahranjivanja od tog perioda do 18. veka - kaže arheolog Arsić. - U oblasti koju istražuje naš Zavod, mi neprekidno otkrivamo i evidentiramo takve spomenike, ali i pronalazimo podatke o njihovom uništavanju. Mramora je bilo mnogo u Mačvi, ali su nestali jer je svaki komad kamena korišćen za zidanje. Nažalost, naš narod i dalje srpska srednjovekovna groblja naziva "mađarska", "latinska" ili "grčka", jer nema svest o sopstvenoj prošlosti. Svedok sam da su ljudi prekopavali grobove svojih direktnih predaka iz 19. veka, jer su zaboravili ko u njima počiva. Zaborav nas pobeđuje.
MNOGOBROJNIM terenskim istraživanjima dr Emina Zečević je razbila i stereotip da samo u Zapadnoj Srbiji ima stećaka.
- Na gotovo celoj teritoriji Srbije postoji veliki broj srednjovekovnih nadgrobnih kamenih belega koji se mogu porediti sa stećcima na "matičnom" bosanskohercegovačkom tlu. U Srbiji su u stećke ubrojani samo mramori-slemenjaci, nalik kućici na dve vode, a taj kriterijum je pogrešan jer isključuje sve ostale srednjovekovne nadgrobnike sa reljefno profilisanom gornjom površinom, od Kosova i Metohije do severozapadne Srbije. Najbrojniju varijantu predstavljaju izuzetne ploče na groblju u selu Dići kod Ljiga, oko crkve koju je podigao čelnik Vlkdrag pre treće decenije 14. veka.
Iščitavanjem natpisa na mramorju i iskopavanjem je utvrđeno da je najveći broj spomenika van Srbije nastao u poznijem periodu, od druge polovine 14. veka nadalje. Malobrojna ispitana srednjovekovna groblja u Starom Rasu, sa grubim kamenim monolitima, ukazuju da su te gromade još iz prednemanjićkog perioda bile prototipovi budućih luksuznih mramora. Ukrašeno mramorje u Raško-polimskoj oblasti, najrazličitijih oblika, od reljefnih ploča, masivnih krstača do spomenika u obliku ribe, pravljeni su već u 13. veku.