VELIKA SRBIJA ILI NOVA DRŽAVA: Različita istoriografska tumačenja značaja srpske i jugoslovenske integracije

Različito se tumači smisao, značaj i karakter srpske i jugoslovenske integracije, kao i istorijska ograničenja tog čina. U delu istoriografije postavlja se pitanje da li je ujedinjenje iz 1918. godine okupacija ili oslobođenje za jugoslovenske narode, da li je Kraljevina SHS proširena (velika) Srbija ili nova država, da li je nastanak Jugoslavije bio "progresivni" čin ili "devijacija" u istoriji srpskog i jugoslovenskih naroda. Istorijska nauka još traga za pouzdanim odgovorima na pitanja koja se tiču karaktera jugoslovenske ideje kao, s jedne strane, moderne ideje koja baštini vrednosti svih evropskih revolucija prethodnog veka, građanina stavlja ispred njegovog nacionalnog i socijalnog porekla, vere, rase, jezika, ima izraziti integrativni karakter i s druge strane, neuspeha koji je ona doživela u sudaru sa nemodernim tlom, prisutnim separatizmima, klerikalizmima, militantnim nacionalizmima, barijerama ekonomskog karaktera i kulturne prirode, opštom zaostalošću i zapuštenošću, voljom stranog činioca. Ne treba smetnuti s uma ni nastojanja klerikalnih i političkih krugova u Zagrebu da jugoslovenstvo posluži kao "kvasac" koji treba da prožme i Rimokatoličkoj crkvi "privede" celokupno južno slovenstvo.

...Sučeljene ocene izricane su i o smislu jugoslovenske države. Ta je država od hrvatskih nacionalista, ali i od dela istoričara (i nekada i danas), smatrana "velikosrpskom tvorevinom", "veštačkom državom", "versajskom tvorevinom", "šalom" i "greškom" ratnih pobednika, "nakazom", "tamnicom naroda", "reakcionarnom tvorevinom", "beogradskom tiranijom". Deo navedenih kvalifikativa i vrednosnih sudova preuzet je iz vokabulara koji je hrvatski nacionalistički pokret koristio za Austrougarsku, kao i iz propagande koja je iz Beča, Pešte i Zagreba plasirana na račun Srbije, počev od 1907. godine. Jedan deo navedenih stavova o jugoslovenskoj državi izricala je sve do 1935. godine i promene politike prema Jugoslaviji i KPJ. Na drugoj strani, u trenucima poraza (1941, 1991), moglo se čuti da je jugoslovenska država još 1918. bila "mrtvorođenče", "pokojnik", "promašaj", tvorevina koja je upropastila Srbiju i dovela je do "prosjačkog štapa". Glasovi da je u pitanju "velika jugoslovenska integracija", "država pomirenja", "ostvarenje velike ideje", "šansa" za nacionalno, političko, ekonomsko i kulturno integrisanje Srba, danas su najređe u javnosti. Podjednako je malo bilo istraživanja i racionalnih istorijskih analiza neuspeha Srbije kao civilizacijskog predvodnika koji je ratnim pregnućem 1918. iznedrio, 1945. obnovio, a 1991. propustio šansu da Jugoslaviju kao celinu uvede u Evropu. Vrednosni sudovi uvek prate i "prikrivaju" sve velike i važne događaje u istoriji, ali za nauku su samo vredne tačno utvrđene istorijske činjenice i kritički promišljen istorijski sadržaj.

Rasprava koju su o tom pitanju vodili istoričari i sama je bila kontroverzna i umnogome je prevazilazila okvire naučnosti i same struke, dobijajući neretko politički karakter. U nju su se delom uključivali istoričari koji su, potiskujući pravila struke, u prvi plan stavljali svoje lično i generacijsko iskustvo, o svemu sudili na osnovu nastalih posledica, "brkali" laičko i stručno mišljenje. Iz tog korpusa izgovorenog i napisanog, trajnu vrednost ima prevashodno prezentovano znanje oslobođeno uprošćenih predstava o prošlosti i zasnovano na pouzdanim činjenicama. Posredno, mnoštvo sučeljenih pogleda poslužiće kao izvor nekim budućim istoričarima, koji se budu zanimali za pitanja istorije jednog vremena, odnosa istoričara i savremenosti, istorije istoriografije.