DUH NESLOGE I PRE UJEDINJENJA: Na Ženevskoj konferenciji propao pokušaj dogovora "troimenog naroda"

Preko noći zaboravio je ono što su on i Frane Supilo poručivali srpskoj vladi početkom 1915. da "Srbija mora da bude onaj državotvorni faktor koji će sabirati i slijevati Južne Slovene, jer je ona dokazala da je dorasla ovakvoj misiji."

Njegov stav je bio da se novonastalom međunarodnom situacijom menja odnos prema ratnim ciljevima Srbije o ujedinjenju i da će jugoslovenski narod u Austrougarskoj nastupati kao "ravnopravni činioci koji imaju izvor svoga prava bez obzira na to da li postoji Srbija".

I drugi hrvatski i slovenački političari odluku saveznika da se raskomada austrougarska država shvatili su kao mogućnost da pretrče iz tabora pobeđenih u tabor pobednika i da na taj način izbegnu sudbinu Habzburške monarhije u čijem su se okrilju ne samo nalazili nego su se u njenim vojnim jedinicama borili protiv članica Antante (Engleske, Francuske, Rusije, Italije i Srbije). Zato su još pre kraja rata, odnosno 19. oktobra 1918. godine, formirali političko, Narodno vijeće, koje je proglasilo otcepljenje Hrvatske i Slovenije od Beča i pristupilo formiranju Države Slovenaca, Hrvata i Srba. Tek kada su se proglasili za nosioca vlasti na teritoriji gde su živeli Slovenci, Hrvati i Srbi, Narodno vijeće je ponudilo mogućnost za ujedinjenjem sa Kraljevinom Srbijom.

PREDSEDNIK srpske vlade Nikola Pašić, koji je na početku rata bio vatreni zagovornik zajedničke države "troimenog naroda", počeo je postepeno uviđati na kakve sve prepreke nailazi njegova "jugoslovenska ideja". Da bi "zbližio" heterogene elemente buduće države - srpsku vladu, Narodno vijeće iz Zagreba, Jugoslovenski odbor iz Londona i srpsku opoziciju sa Krfa, Pašić prihvata da se od 6. do 9. novembra 1918. godine održi konferencija u Ženevi, na kojoj je trebalo "raspraviti sva sporna pitanja". Na ovom skupu okupilo se 12 političara iz Zagreba, Ljubljane i Krfa. Srpsku vladu predstavljao je sam Pašić, a srpsku opoziciju Milorad Drašković, bivši ministar. Narodno vijeće zastupao je Anton Korošec, a Jugoslovenski odbor Ante Trumbić.

Dobivši nalog od regenta Aleksandra Karađorđevića da prizna Narodno vijeće, Pašić je predložio da se obrazuje koaliciona vlada Kraljevine Srbije, u koju bi trebalo da uđu i predstavnici slovenačkog, hrvatskog i srpskog naroda iz Austrougarske. Trumbić je odbio taj predlog, izjavivši da srpska vlada može da predstavlja samo Srbe iz Srbije a ne i jugoslovenske narode (uključujući i Srbe) u Austrougarskoj. On je zahtevao da se do saziva jugoslovenske ustavotvorne skupštine koja bi trebalo da donese konačnu odluku o "obliku zajedničke države", Narodno vijeće iz Zagreba prizna kao suvereni i međunarodno priznat organ koji će na svojoj teritoriji vršiti vlast, kao što srpska vlada vrši vlast na teritoriji oslobođene Srbije. Usvojen je Trumbićev predlog da se obrazuje zajedničko ministarstvo, odnosno jedna vrsta savezne vlade koja bi imala ingerencije u oblasti spoljne politike, vojske, finansija, saobraćaja i da na njegovom čelu ne mogu da budu Nikola Pašić i Anton Korošec, jer su predsednici "lokalnih vlada". Takođe je dogovoreno da ministri iz Srbije polažu zakletvu pred srpskim kraljem, a ministri iz Hrvatske i Slovenije pred predsednikom Narodnog vijeća - Antonom Korošecom.

POD pritiskom regenta Aleksandra, Pašić je nevoljno i "vidno utučen", morao da prihvati ove odluke. Kada je sve izgledalo da je postignut dogovor o načinu ujedinjenja u buduću državu, jedan telegram sa Krfa promenio je tok događaja. Naime, Stojan Protić, koji je menjao odsutnog predsednika vlade, oštro se suprotstavio zaključcima Ženevske konferencije i zbog toga najavio ostavku kompletne vlade. U njegovom telegramu se kaže: "Ono što gospoda sada ističu i žele to je jedna nakarada od Ministarstva (misli se na Zajedničko ministarstvo) kakvog nigde nikad nije bilo; to je izraz nepoverenja i vama lično i Srbiji koja nije zaslužila takvo postupanje; to je nešto što nikad ne biva među ljudima koji istinski hoće narodno jedinstvo."

Pod pritiskom Stojana Protića, Pašić je obavestio učesnike Ženevske konferencije da srpska vlada ne usvaja zaključke ovog skupa i da on kao predsednik te vlade, s obzirom na to da je potpisao ovaj dokument mora da podnese ostavku. Ženevska konferencija je propala, ali nije propao duh nesloge između srpskih, hrvatskih i slovenačkih političara koji se ispoljio još pre zvaničnog proglašenja ujedinjenja "tri bratska naroda" - 1. decembra 1918. godine.

FRONT PROTIV SRBIJE

STOJAN Protić je bio jedan od retkih političara u Srbiji, koji je pre ujedinjenja uočio dvoličnost nekih hrvatskih političara. U telegramu koji je 12. novembra 1918. godine poslao Jovanu Jovanoviću, srpskom poslaniku u Londonu, Protić kaže da ako hrvatski političari odustanu od Krfske deklaracije, "to će biti velika šteta, koju ćemo duboko žaliti, ali onda ćemo ići svaki svojim putem: Srbi sa Srbima, a Hrvati i Slovenci sa Hrvatima i Slovencima. Istina, u Parizu i Ženevi pokušalo se da se srpski narod iz Bosne i Hercegovine, Srema i Slavonije, Dalmacije i Like, Bačke, Banata i Baranje odvoje od Srbije pa da se s njima napravi front prema Srbiji".