OD BRATSKOG SAGLASJA, PA DO RAZLAZA: Istorija bratske saradnje, nesporazuma i otvorenih sukoba između Srbije i Crne Gore

Nije ništa počelo od spora između Mila Đukanovića i Slobodana Miloševića, od Velike narodne skupštine u Podgorici 1918. godine, niti od Obrenovića ili kralja Aleksandra Krađorđevića i njegovog dede kralja Nikole Petrovića.

Sve je zapravo počelo još od vremena kada nije ni postojala svest o nacionalnoj pripadnosti (mada đaci u Crnoj Gori uče da su još tad bili okupirani), kada je u prvom planu bila isključivo borba za prevlast, tamo negde od sredine 11. veka, u vreme Zete i Raške. Dolaskom na vlast Stefana Nemanje, Zeta, kao samostalna država, potpuno je nestala. Ali borbe, vođene između Zete i Raške, nisu prestale. Kad je Nemanjin stariji sin, Vukan, dobio Zetu na upravu, a mlađi, Stefan, Rašku, između ove dve srpske zemlje ponovo je došlo do borbe. Vukan se digao na Stefana, uz pomoć pape u Rimu i Mađara. Za ovaj sukob istoričar Vladimir Ćorović tvrdi da je bio jedan od najranijih i najdužih građanskih ratova među Srbima uopšte.

Valjda od tada, bez obzira na to koliko su se žitelji sa ovih prostora, u stalnim balkanskim migracijama, mešali, saživljavali, orođavali, pomagali jedni drugima, genetski veo dinastičkih nesporazuma nastaviće da lebdi nad crnogorskim brdima i valovitom Šumadijom, u drugoj polovini devetnaestog veka, i dobijaće samo "novu hranu".

Kada Srbija i Crna Gora dobijaju obrise modernih država jedna na drugu gledaće ka na bratske zemlje, po svemu najbliže, zemlje u kojima živi isti narod. Bilo je to u vreme Petra II Petrovića Njegoša i Ilije Garašanina koji su imali slične nacionalne i duhovne vidike i bili svesni vremena u kome žive. Svesnost da su "sirak tužni bez iđe ikoga", kako je to napisao vladika Rade, učvrstila ih je u ideji da što više zbliže Srbiju i Crnu Goru.

Vlada Srbije, na Garašaninovo zauzimanje, odredila je Njegošu, odnosno Crnoj Gori, stalnu novčanu godišnju pomoć, prvo od 1.000, a potom od 3.000 dukata.

U jednom od brojnih pisama upućenih Garašaninu, u znak zahvalnosti što Srbija čini za Crnu Goru, i pojedine Crnogorce, vladika piše: "Ne ima ni jednog Srbina koji više za Srbstvo posluje i misli od Vas, ne ima ni jednog Srbina, kojega Srbstvo iskreno ljubi i počituje od Vas, a ne ima jednoga Srbina koji Vas više od mene ljubi i počituje..."

I KNEZ Danilo Petrović, sinovac vladike Rada, koga će narod zbog niskog rasta prozvati Zeko Mali, koji je odvojio u Crnoj Gori svetovnu od duhovne vlasti, nastavio je putem svog velikog strica. U njegovom Zakoniku ustanovljenom 1855, paragraf 92, piše: U ovoj zemlji nema nikakve druge narodnosti do jedine srpske i nikakve druge vjere do jedine pravoslavne istočne... U pismu knezu Aleksandru Karađorđeviću, aprila 1856, Danilo se zahvaljuje na poslatim udžbenicima: "Djelo ovo da služi za zalog novog i krepkog bratskog jedinstva, koje će biti osnov budućoj našoj svezi bratskog soglasja, osnov boljoj budućoj sreći jednorodnog naroda srpskog. "

Dve godine kasnije, zemlja u kojoj je nastala najstarija štamparija među Južnim Slovenima, ona Crnojevića na Obodu, u kojoj je štampan "Oktoih", dobiće 1958. godine štampariju koja je kupljena u Beču iz budžeta Vlade Srbije za kulturne potrebe svoje sabraće u Crnoj Gori. O trošku Srbije u inostranstvo su poslata trojica momaka sa Cetinja da se obuče štamparskom poslu.

Promena na "prestolu" u Beogradu nije uticala na nacionalna ubeđenja knaza Danila i njegove vizije o budućnosti Srbije i Crne Gore. U jednom od pisama knezu Mihailu Obrenoviću, kaže: da bi bio "najsrećniji kad bi video Srpstvo ujedinjeno, pod njegovim skiptrom, i da bi mu držao stražu, pred dvorom..." A preko Ljube Nenadovića šalje mu poruku: "Neka samo započne knjaz Mihailo, ja mu sa svojim Crnogorcima pođoh na susret, da oslobodimo srpski narod, pa ma ja bio u vojsci knjaza Mihaila prosti vojnik."

Za vreme njegove vladavine odigrala se čuvena bitka na Grahovu u kojoj su Crnogorci i njihov zapovednik vojvoda Mirko, brat Danilov, ovenčani slavom. Turci su imali oko šest hiljada mrtvih i ranjenih, a Crnogorci dvanaest puta manje. Ova pobeda je bila uvod u nezavisnost i ragraničenje Crne Gore i Turske.

O tim godinama istoričar Vladimir Ćorović će napisati da se u drugoj polovini 19. veka, pogotovo od Grahovske bitke (1858) do Berlinskog kongresa (1878), u Srbiji i Vojvodini u omladinskom svetu pevalo i pričalo samo o Crnoj Gori. Nije bilo pesnika koji joj nije ispevao bar jednu pesmu... Branko Radičević je pisao: "Crna Goro, ponosito stenje, krune srpske ti drago kamenje!"

VRLO rano će knez Mihailo Obrenović shvatiti koliko je za ovo naše poluostrvo Balkansko presudan, a češće poguban, uticaj velikih sila i da im se nijedan narod ponaosob ne može odupreti. Geslo "Balkan balkanskim narodima" bio je moto njegove politike. Sklopio je tajne ugovore sa Rumunima, Grcima i Crnom Gorom o združenoj akciji protiv Turaka. Srbija tog vremena je postala utočište svih onih koji su sanjali revolucionarne procese u Osmanskom carstvu. I sa Bugarima je sklopio dogovor o zajedničkoj borbi protiv Turaka, ali i o formiranju jedinstvene države. Pružao je zaštitu bugarskim emigrantima.

Ali najznačajniji deo ove njegove aktivnosti bio je zaključenje tajnog ugovora između Srbije i Crne Gore, kojim je postavljen čvrst temelj ne samo za zajednički rad ove dve zemlje na oslobođenju srpskog naroda, već i za jedinstvo buduće srpske države.

Dogovori predstavnika Beograda i Cetinja odvijali su se u najstrožoj konspiraciji u Italiji, gde je i 5. oktobra 1866. godine, potpisan tajni vojni sporazum "o zajedničkoj aktivnosti na oslobađanju Srbije i Crne Gore od Turske". Ovim tajnim aktom Srbija se obavezala da Crnoj Gori "uruči 50.000 dukata, izvesnu količinu oružja, vojne opreme i pošalje vojne starešine - oficire i podoficire za obučavanje crnogorske vojske". Crna Gora je "pristala" da, posle oslobođenja od Turaka, "pristupi srpskoj državi". Sporazumom se, takođe, predviđalo da na presto zajedničke države "zasjedne" srpski knez Mihailo Obrenović, a knjaz Nikola Petrović beše se ovim ugovorom obavezao da u korist srpskoga ideala, stvaranja jedne evropske države, abdicira. Kao kompenzaciju za odricanje od suvereniteta, imao je da i ubuduće nosi titulu srpskog princa, i da kao takav prima od Srbije godišnju apanažu od 20.000 dukata. Ovde valja spomenuti da je ovim tajnim aktom predviđeno da u slučaju da knez Mihailo ne bude imao naslednika, na presto stupio crnogorski knjaz.

Nikola je, inače, znao da njegov kum, knez Mihailo Obrenović (kumovao na krštenju kneginje Zorke 1864. godine), nema potomaka, i sasvim je prirodno što je očekivao da on jednog dana postane "car srpskog Balkana".

NAKON potpisivanja tajnog srpsko-crnogorskog sporazuma u Italiji, u Beogradu je usvojen i potpisan poseban Protokol. Prethodno su, na Cetinju, 14. septembra 1866. godine, Protokol usaglasili izaslanik srpskog kneza Mihaila Obrenovića - Miloje Lešnjanin i crnogorskog knjaza Nikole Petrovića - vojvoda Petar Vukotić. Posle rešavanja nekih spornih pitanja, ovaj dokument, u dva "jednoglasna egzemplara" potpisan je u Beogradu. Paraf u ime srpskog kneza - stavio je Ilija Garašanin, a u ime crnogorskog knjaza - Nićifor Dučić.

Mihaila će ubrzo stići tragična sudbina na Košutnjaku jer njegove ideje nisu godile ušima velikih sila. Njegovim gubitkom Srbi i svi žitelji sa jugoistoka Evrope izgubili su čoveka sa vizijom o oslobođenju Balkana od Osmanske imperije. I od tog trenutka Tajni sporazaum će prekriti veo zaborava, a u istorijskom razvoju odnosa ovih država nastaće samo jedan kamen spoticanja - koja će dinastija poneti barjak ujedinjenja srpskog naroda. I Petrovići i Obrenovići su bili ubeđeni da to pripada upravo njima. A tu su bili i Karađođevići koji su iz prikrajka čekali svoju šansu.

Na delu su nesporazumi, trvenja, razmimoilaženja, otvoreni sukobi, podmetanja, optuživanja... Ko je bio krivac? Na Cetinju se uglas tvrdilo da je to dvor u Srbiji, a u Beogradu da je to knjaz Nikola.

NA CETINjU je širena priča da u Srbiji cveta anticrnogorstvo, koje je "naročito uzelo maha od punoletstva kralja Milana i da je trajalo sve do njegove abdikacije". Gotovo da nije bilo čeljadeta podno Orlovog krša koje nije znalo reči Ilije Garašanina izgovorene u času kad se Danilo Petrović zaknežio, umesto da se zavladiči - da je to "najveća nesreća za Srbiju i Srpstvo".

Govorilo se da se državnici u Srbiji služe svim sredstvima da dinastiju Petrovića i Crnu Goru omalovaže, da joj ne dopuštaju da se uveća. Gavro Vuković, ministar knjaza Nikole, u Memoarima piše: "Srbijanski agenti krstarili su svud unaokolo naših granica, da mame i mite narod da ne gleda na Crnu Goru, već da traži pomoć i sebi spas u Srbiji..."
Sve to što se govorilo protiv Srbije, i ono što je bilo tačno, i ono što je bilo preuveličano ili izmišljeno, odgovaralo je knezu Nikoli.

Od ubistva Mihaila Obrenovića on menja "svoje držanje prema Srbiji" a od ustoličenja Milana Obrenovića sve više biva preokupiran idejom da Petrovići postanu svesrpska dinastija i ustoličena na "prestolu" u Beogradu. Iz tog vremena, navodno, potiče i njegova izreka - "da su lična prava po sebi pravedna, i ako se ne slažu sa opštom idejom". Glavari oko knjaza zdušno su ga podržavali i tvrdili da su Petrovići - "jedina dinastija u srpstvu koja ima tradicionalne priznate vrline od svog postojanja i koja se nikad ni u svom unutrašnjem moralu, niti prema celini srpskog naroda, ni u čem nije ogrešila".

Ali, način na koji je knjaz Nikola hteo da ostvari ovaj cilj o "svesrpskom prestolu" nije bio lako razumljiv njegovim savremenicima, ali i budućem istraživačima. Odluku da ruku njegove najstarije ćerke, Zorke, da Petru Karađorđeviću, potonjem kralju, možda je najbolji primer za ovu tvrdnju, jer je Nikola imao ideju da za kuma pozove vladara Srbije, kralja Milana Obrenovića...

UDAJOM KĆERKE za jednog od pretendenata na srpsku krunu nije postigao ništa. Nije uspeo da budućeg kralja Srbije pridobije i samo je pogoršao odnose sa Srbijom. Petar Karađorđević se pokazao mnogo manje savitljivim nego što se knez Nikola nadao da će biti. Nije mnogo pomoglo ni to što je Zorka, kćerka kneza Nikole, bila jaka i autoritativna ličnost i što je i ona pokušavala da svog supruga privoli da svoje ponašanje prilagodi interesima njenog oca... To je samo dovelo do toga da se između tasta i zeta stvorila ogromna netrpeljivost. Tako Petar Karađorđević nije dopuštao da se Nikolino ime spominje u njegovom prisustvu.

Vrhunac sukoba sa zetom Petrom nastao je 1885. u vreme srpsko-bugarskog rata. Tada se na Cetinju desilo nešto neverovatno: Nikola i svi njegovi glavari, izuzev Gavra Vukovića, bili su na strani Bugarske, priželjkujući njenu pobedu - zapisao je istoričar Vasa Kazamirović. Petar Karađorđević, međutim, bio je na strani Srbije i hteo je da sa dobrovoljcima iz Vasojevića krene u pomoć srpskoj vojsci, što knez Nikola nije dozvolio...

I četiri godine kasnije došlo je do oštrog sukoba između tasta i zeta. Posle abdikacije kralja Milana, 1889. godine, Petar je optuživao Nikolu "da ga je žrtvovao beogradskom dvoru, jer je primio obavezu da uskrati agitacije Karađorđevića u Srbiji". Suština njihovog sukoba bila je što su obojica iskreno bili ubeđeni da su jedini pozvani da zauzmu mesto na srpskom prestolu.

Petar Karađorđević je tako vaspitavao i učio svoju decu. Njegov prvenac Đorđe je na Cetinju, kao deran, stalno ponavljao crnogorskim glavarima da je njegov otac "pravi kralj Srba" i da je njemu dužan da se pokorava i sam knjaz Nikola.

I knjaza Nikolu nikada nije napuštala pomisao da bi on trebalo da bude vladar u obe zemlje, ili u ujedinjenoj srpskoj državi. Često je znao da kaže, u razgovoru sa najodanijim glavarima, kako bi "on već znao za najkraće vreme zadobiti Srbijance za sebe..."

BALKANSKE prilike i oslobodilačke težnje crnogorskog i srpskog naroda, naročito odluka knjaza Nikole da se zabrane akcije protiv Srbije i kralja Milana Obrenovića, koje je organizovao njegov zet Petar Karađorđević, doprinele su da se međudinastička crnogorsko-srpska trvenja smire i počinju da se poboljšavaju odnosi između dva dvora. Tako Nikola uspeva 1878. godine da privoli srpsku vladu da širom otvori granice i dopusti naseljavanje Crnogoraca u Srbiju.

- Kada je to obnarodovano u Crnoj Gori, nastalo je veliko oduševljenje u narodu. Crnogorci su, piše Gavro Vuković, očekivali da ih u Srbiji čeka izobilje, gotove kuće, urađena zemlja... Prijavilo se blizu 50.000, za preseljenje... Konačno je na put Srbije, kao u biblijsku obećanu zemlju, krenulo 12.000 Crnogoraca, delom preko Foče, a delom preko Berana: "Na granici Srbije, preseljenici su bili dočekani od vlasti i naroda, samo se je moglo tako poželjeti. Kola, konji za prenos nejači. Sva sredstva za ishranu, potkrepljenje, pa i odeću, oskudnijema su na granici davali i duž cijelog puta preko Srbije, do Topličkog okruga, gdje su se preseljenici imali nastaniti..." - svedoči vojvoda Gavro Vuković u svojim memoarima.

NA SAHRANI ruskog cara Aleksandra III, u Petrogradu, u jesen 1894. godine došlo je do prvog susreta kralja Aleksandra i knjaza Nikole. Vladari su jedan drugome obećali da će ubuduće otklanjati i suzbijati sve ono što je njihove domove zavađalo.

NA Vidovdan, 28. juna po starom kalendaru, 1896. godine, u devet sati, knez Nikola i kralj Aleksandar zagrlili su se na beogradskoj železničkoj stanici. Potom je svečana povorka pošla iskićenim ulicama, praćena oduševljenim ovacijama naroda iz Beograda, unutrašnjosti Srbije i Vojvodine. Novine su do sitnica izveštavale o raznim ceremonijama vladara: o prisustvu parastosu u Sabornoj crkvi, o poseti Akademiji nauka, Domu Sv. Save, Narodnom muzeju, Velikoj školi, Vojnoj akademiji...

Na svečanoj večeri dva dana kasnije knez Nikola je održao zdravicu u kojoj je rekao: "Donosim pozdrav Južnoga Srpstva - Crne Gore - Zete Balšića, Crnojevića i doma moga... "
Knjaz Nikola je, svečano ispraćen, otputovao iz Beograda 18. juna uveče. Poseta se ograničila samo na Beograd, ali je po patriotskim merilima u spoljnim efektima bila veličanstvena. Na uzvratnu posetu kralja Aleksandra Cetinju čekalo se mnogo duže nego što je bilo predviđeno, zbog udaje kneginje Jelene za italijanskog prestolonaslednika Viktora Emanuela.

KRALj Aleksandar je krenuo iz Beograda 8. aprila 1897. Išao je vozom do Rijeke, a potom brodom do Bara gde je stigao 21. aprila. U Baru ga je dočekao prestolonaslednik Danilo, odakle se svečana povorka, uz burne ovacije naroda, uputila za Cetinje. Od Virpazara do Rijeke Crnojevića išli su parobrodom "Danica". U prestonicu su stigli predveče, oduševljeno dočekani od Cetinjana ...

Boravak kralja Aleksandra na Cetinju bio je mnogo skromniji od Nikolinog u Beogradu. Sutradan je održano blagodarenje u manastirskoj crkvi, a uveče je u dvoru priređen bogat prijem. Trećega dana vladari su prisustvovali smotri tek ustanovljene redovne crnogorske vojske na Obilića poljani. Poslednjeg dana boravka na Cetinju kralj Aleksandar je obišao Zetski dom i bolnicu, a knjaz je ispratio kralja, preko Njeguša do austrijske granice. Aleksandar je iz Kotora otplovio za Rijeku.

Na Cetinju su vođeni i politički razgovori. Knjaz Nikola i crnogorska vlada potvrdili su spremnost da sa srpskom vladom i kraljem "sporazumno rade u svim pitanjima koja se tiču srpskog naroda".