ZAVET SVETOG SAVE: Plamen vere iz ognja osvete
SCENE i simboli spaljivanja moštiju Svetog Save zatvorene su u onom večnom krugu koji označava tajnu snagu srpstva, koja je mogla malaksati ali nije iščezla i koja se obnavlja.
Slika Paje Jovanovića
Materijalist današnji i današnja neznalica koji misli da ničeg nije bilo pre njega, i da svet počiva na materijalnim osnovama, ne može da zamisli ni to da u tom pepelu srpstva može biti jedna iracionalna snaga, jača od svih drugih, koja je doprla i do naših dana, koja je bila prisutna u svemu što se zbilo već sedam stotina godina, koja će biti tu: i u onom što nas čeka.
SUROVI VEZIR IZ DANKA U KRVI
SUROVOG naredbodavca spaljivanja posmrtnih ostataka Svetog Save istorija pamti kao istaknutog turskog vojskovođu i kasnijeg velikog vezira. Rođen je u selu Topoljane u drevnoj oblasti Ljuma, u okolini današnjeg Kukeša u Albaniji. Po svemu sudeći, u tursku vojsku stigao je preko zlokobnog "danka u krvi". Prema više izvora, bio je hrišćanskog porekla, a nije isključeno da potiče i iz jedne od tamošnjih srpskih porodica. Tokom vojne i političke karijere bio je osmanski namesnik u Egiptu, osvajač Jemena, guverner Damaska i komandant osmanske vojske u Dugom ratu koji je vođen protiv Habzburga. Sahranjen je u Istanbulu kod Velikog bazara.
Veliki, po mnogima najveći srpski pisac Miloš Crnjanski ovako se maja 1935. preko stranica časopisa "Ideje" osvrnuo na jedinstveni događaj iz 1594. godine, koji je duboko urezao u svest srpskog naroda. Tursko spaljivanje Savinih moštiju duboka je nacionalna trauma, koja je izrodila snažan i dugoročan otpor zavojevaču, do neslućenih visina ojačala poštovanje prema prvom srpskom svetitelju, ali i vaskrsnula veru naroda.
Crnjanski, pisac sklon dubokom promišljanju događaja iz prošlosti u surovom činu Sinan-paše video je mnogo više od pukog nasilničkog gesta osvajača prema buntovnim podanicima - za njega je to bio metafizički momenat, istorijski prelom i ugaona tačka vremena za srpski narod.
I zaista, teško se u burnoj i svakovrsnom stradanju bogatoj srpskoj istoriji može naći epizoda koja je po sveukupnom značaju za kolektivnu duhovnost i identitet Srba ravna onoj koja se odigrala na Vračarskom brdu u suton burnog 16. veka. Čak i u široj istorijskoj slici ratovanja, osveta i represije, spaljivanje moštiju svetitelja je - bez presedana.
Arhiva Novosti
Spaljivanje svetih Savinih moštiju jedan je od najvažnijih događaja u prošlosti srpskog naroda i ključna tačka učvršćivanja i izgradnje njegovog savremenog identiteta i duhovnosti. Pesnička metafora o "Savinom pepelu koji se rasuo na celi srpski narod" verno dočarava efekte epskog čina koji se odigrao na rubu Osmanskog carstva.
A istorija kaže ovako: Mošti Svetog Save spaljene su kao vid turske represije prema srpskom narodu, povodom ustanka Srba u Banatu. Reč je o danas gotovo zaboravljenoj buni protiv Osmanlija, koje su od 1552. godine držale ceo Banat. Ovaj ustanak prvi je u seriji pobuna srpskog življa u turskoj imperiji i prva je buna posle pada Srpske despotovine.
Neposredan povod za srpski ustanak bio je rat koji je Turska objavila Austriji 1593. godine. Na Zapadu, Austrija nije mogla da nađe saveznike za odbranu od Turaka ni uz pomoć pape Klimenta Osmog. Mlečani su odbijali da se odazovu papinim i austrijskim pozivima u rat protiv Turaka zbog svoje slabosti i trgovačkih interesa. Francuska je neprestano nastojala da obnovi savez sa Turcima i ponovo uspostavi svoj uticaj na Portu. Španija se nakon poraza svoje armade u vodama Lamanša 1588. klonila sukoba u Sredozemlju. Male italijanske države takođe su imale trgovačke interese za opstanak Turske u Evropi. Tako je Austrija morala da nastavi ratovanje samo uz podršku nemačkih država, ugarskog sabora i Češke. Papa se obraćao za pomoć i pravoslavnim državama (Erdelj, Vlaška, Moldavija, Rusija), ali se one nisu odazvale pozivu. Zato se Austrija okrenula vojvodama Vlaške i Moldavije, a naročito Srbima, koji su činili većinu u Južnoj Ugarskoj. To je bio prvi korak Zapada u stvaranju opšteg hrišćanskog saveza protiv Turaka.
Srpski prvaci iz Banata podržani od pećkog patrijarha Jovana Kantula (1592-1614), bili su uvereni da će sukob hrišćanske Evrope sa Turskom biti od koristi i za njihov narod. Zato su, ne čekajući da se ovaj savez ostvari, odmah nakon objave rata između Turske i Austrije 1593, počeli da formiraju, najpre manje hajdučke čete, a zatim već sledeće godine, uspeli da ih ujedine u veće odrede. U početku su samo napadali turske karavane, ali kako se broj boraca povećavao, preduzimani su i veći poduhvati, napadane su turske tvrđave i utvrđena mesta. Arhiva Novosti
Sultan je u Banat poslao veliku vojsku, predvođenu velikim vezirom Sinan-pašom, ali ratna sreća bila je na strani Srba. Ostvarili su više pobeda, a zauzeli su i tvrđavu Vršac. Na početku ustanka episkop Teodor Nestorović je blagoslovio pobunjenike i podelio im barjake s izvezenim likom Svetog Save, koje su kao simbol vere i slobode nosili s ponosom u svim bitkama. Ustanak je surovo ugušen, ali amblemi sa ratnih zastava nastavili su da žive svoj život.
ENIGMA ISTORIJE
JEDNA od nerešivih enigmi istorije srpskog naroda tiče se mesta spaljivanja moštiju Svetog Save. Toponim Vračar u tursko doba odnosio se na neuporedivo širi prostor od današnjeg gradskog kvarta. Kao precizna lokacija osvete Sinan-paše najčešće se pominjala Čupina humka, koja bi danas mogla da se locira u blizini Tašmajdana. Veliki knjižar Grigorije Vozarević tvrdio je da se ovaj događaj odigrao na današnjem Crvenom krstu. Utemeljivači Društva za podizanje Hrama Svetog Save smatrali su da je svetitelj spaljen na Savincu, mestu gde se danas uzdiže veličanstveni spomen-hram.
Sinan-paša u želji da zatre svaki otpor naređuje da se mošti Svetog Save, najvećeg srpskog svetitelja donesu iz manastira Mileševe, te da se spale na najvišoj tački Beograda, kako bi se plamen video daleko u Banatu. To je trebalo da uništi svetiteljev veliki kult u narodu, a sa njim i sve nade za oslobođenje od Osmanlija. Legenda kaže da je ovaj zločinački čin bio propraćen nepogodom, gradom i olujom. Pepeo srpskog prosvetitelja raznet je na sve strane.
U oceni ovog dramatičnog gesta Sinan-paše, osim namere da se kazni narod koji se usudio da zarati sa moćnim carstvom, istoričari vide još jedan važan element - želju da se smanji uticaj i poštovanje srpskog svetitelja među domaćim muslimanima. Naime, moštima Svetog Save prilazio je na poklonjenje veliki broj Turaka, a njegov kult bio je naročito snažan među domaćim muslimanima. Odavno pokojni na ovom svetu, svetitelj je postao realna pretnja islamu u Srbiji.