CRKVA ODUVEK POVEZIVALA SRBE: Na današnji dan, pre jednog veka, obnovljena Pećka patrijaršija

Ukazom kralja Petra I Karađorđevića, tog istog dana, potvrđena je odluka Svetog arhijerejskog sabora o podizanju Srpske crkve "na stupanj i položaj patrijaršije".

Popis stanovništva obavljen 1921. pokazivao je da su najbrojniju versku populaciju, od 46,6 odsto ukupnog stanovništva jugoslovenske države, činili pravoslavci. Ujedinjenjem je otvoren proces političke integracije Srba, ali je istovremeno nastala potreba za njihovim duhovnim jedinstvom, što je jedino moglo da bude postignuto objedinjavanjem u jednu Crkvu. Sve do ratova za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje (Veliki i balkanski ratovi), pravoslavni Srbi bili su rasejani u šest crkvenih oblasti.

MITROPOLIJA Srbije, sa pet eparhija, obuhvatala je Kraljevinu Srbiju i bila je autokefalna. Karlovačka mitropolija, sa sedam eparhija, obuhvatala je sve pravoslavne Srbe u Vojvodini, Hrvatskoj i Slavoniji, kao i Crnogorsko-primorska mitropolija, sa tri eparhije, koja je obuhvatala Kraljevinu Crnu Goru. Obe su, takođe, bile autokefalne.

Srpska crkva u Bosni i Hercegovini, sa četiri eparhije (dabrobosanska, zvorničko-tuzlanska, banjalučko-bihaćka i zahumsko-hercegovačka), potpala je 1878. godine pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije. Dalmatinska crkvena oblast, sa dve eparhije (dalmatinsko-istrijska i bokokotorska), pod Austrijom je bila u sastavu Bukovinsko-dalmatinske mitropolije, koja je, pored Srba, obuhvatala i Rusine i Rumune, a bila pod Carigradskom patrijaršijom.

Crkvena oblast u Staroj Srbiji i Makedoniji, sa šest eparhija (sa statusom mitropolije): raško-prizrenska, skopska, debarsko-veleška, prespansko-ohridska, pelagonijska (bitoljska) i poleanska (dojranska), pripadale su Carigradskoj patrijaršiji. Ali, posle 1912. i 1913, odnosno 1919. godine, kada su bugarski i grčki episkopi napustili ove eparhije, one su ušle u sastav Beogradske arhiepiskopije, ali je njihov status u odnosu na Carigrad formalno ostao nerešen.

U novoj zajedničkoj državi, oslanjajući se na strogo dogmatska i kanonska načela, te crkvene oblasti samostalno su se razvijale. Prvi nagoveštaji za ujedinjenje u jednu Srpsku pravoslavnu crkvu stižu najpre iz Crne Gore i Vojvodine. Episkopi iz svih ovih crkvenih oblasti okupljaju se krajem decembra 1918. u Sremskim Karlovcima. Krajem maja naredne godine, ideja o ujedinjenju je i ozvaničena izjavom arhijereja u kojoj se "izriče administrativno, duhovno i moralno ujedinjenje svih crkvenih oblasti".

ZNAČAJNU ulogu u ujedinjenju srpskih pravoslavnih crkava imao je upravo regent Aleksandar. On ne samo da je davao podršku ovom procesu, nego je bio i njen inicijator. Ovakav Aleksandrov odnos mnogi su tumačili njegovom religioznošću, međutim, pravi motivi su bili iz nacionalno-političkih razloga, odnosno da crkva bude snaga koja će povezati sve Srbe, bez obzira na njihove političke i stranačke razlike i druge podele.

Kod Aleksandra je bio prisutan još jedan značajan motiv. Posle boljševičke revolucije i stradanja Ruske pravoslavne crkve i ugrožavanja Carigradske patrijaršije od strane Turske, smatrao je da Srpska crkva treba da postane osnova pravoslavlja. Zbog toga je ruskoj crkvenoj emigraciji omogućio da Sremski Karlovci postanu duhovno središte svih izbeglih Rusa u Evropi.

Vreme će pokazati da je Aleksandar imao još jednu ideju koja je bila kako iz dinastičkih, tako i iz ličnih razloga, a to je bila ideja o obnovi Pećke patrijaršije, i da on, kao vladar iz dinastije Karađorđevića, bude nastavljač tradicije vladara iz Nemanjićke loze.

Ali, ostvarenje ove zamisli podrazumevalo je sporazum sa Vaseljenskom patrijaršijom u Carigradu i ozbiljnu diplomatsku akciju, pa i određenu količinu para, i to ne baš malu. Polovinom avgusta 1919, u Carigrad je otputovala diplomatska delegacija, na čelu sa Pantom Gavrilovićem, sa punomoćjem regenta Aleksandra i pismom mitropolita Dimitrija.

PREGOVORI o dobijanju saglasnosti Carigradske patrijaršije za ujedinjenje Srpske crkve i uspostavljanje Srpske patrijaršije nisu tekli glatko i trajali su više od pola godine. Najsporniji je bio zahtev iz Carigrada, da u Staroj Srbiji i Makedoniji, zadrže crkveno-školske opštine i da se služba vrši na grčkom jeziku. Pokrenuta su, naravno, i određena materijalna pitanja. Kompromis je postignut, ali kada je srpska strana pristala da Patrijaršiji u Carigradu isplati milion i pet stotina hiljada franaka.

Arhijerijski sinod Vaseljenske patrijaršije, tek kad se uverio da je i poslednji franak isplaćen, donosi odluku da se "usvaja, odobrava i blagosilja ujedinjenje svih srpskih pravoslavnih crkava u jednu, pod imenom Autokefalna ujedinjena Srpska pravoslavna crkva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Vaseljenska patrijaršija, takođe s blagonaklonošću, prima i obnavljanje stare Pećke patrijaršije, s njenim pravima i povlasticama, pošto su se sve eparhije koje su je sačinjavale našle pod vlašću ujedinjene srpske crkve".

Odluka u pismenoj formi uručena je tek posle izbora novog patrijarha u Carigradu, Miletijasa IV, u februaru 1922. godine. Međutim, vođstvo srpskih eparhija nije čekalo na taj dokument i odmah po dogovoru sa Carigradom, sredinom juna 1920, regent Aleksandar donosi ukaz kojim je ozakonjeno ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve, a proglašenje Patrijaršije je zakazano za pretposlednji dan avgusta. Tih dana u Sremskim Karlovcima održana je i konferencija svih episkopa iz cele zemlje, koja je proglašena Ahijerejskim saborom, na kom je proglašeno vaspostavljanje Patrijaršije.

SVEČANI čin obavljen je u Sabornoj crkvi Karlovačke mitropolije. Ceremonija je bila puna simbolike vezane za Svetog Savu i cara Dušana. U Karlovcima su prvi put upotrebljene retke crkvene i istorijske relikvije, zastava cara Dušana iz manastira Hilandar, njegov krst iz manastira Dečani, krst Svetog Save iz Jerusalima, njegov epitrahilj i kadionica, srebrne patrijaršijske zastave, epitrahilj i kadionica iz doba pećkih patrijarha, delovi odežde patrijarha Čarnojevića Šakabente...

Uspostavljanje Srpske patrijaršije i izbor patrijarha trebalo je da označe večno trajanje Srpske pravoslavne crkve, njen istorijski kontinuitet. Povezivanjem sa Pećkom patrijaršijom, najbolje se mogla iskazati njena samobitnost. Zbog toga je prvi srpski patrijarh trebalo svečano da bude ustoličen i u Pećkoj patrijaršiji. I ova inicijativa potekla je od kralja Aleksandra. Taj čin trebalo je da se obavi već 25. juna 1921, ali je odložen zbog donošenja Ustava. Ustoličenje je zatim zakazano za 24. oktobar 1922, u vreme održavanja proslave desetogodišnjice Kumanovske bitke, pa je stoga odloženo za leto 1923, a onda i za iduću, 1924. godinu. Razlozi za ova odlaganja nisu bili samo tehničke već i političke prirode, jer je jedan deo arhijereja bio protiv ustoličenja u Peći.

CEREMONIJAL ustoličenja patrijarha, 28. avgusta 1924, bio je takođe ispunjen istorijskom simbolikom i uspostavljanjem direktne veze, od prvog patrijarha iz vremena Nemanjića, zatim iz 1766. godine, i sa vremenom Karađorđevića. Svečanost je započela dolaskom kralja Aleksandra u Peć, gde ga je starešina manastira pozdravio kao "osvetnika Kosova, oslobodioca i ujedinitelja našeg naroda i istorijski pravog naslednika krune Nemanjića". U manastiru je obavljen i jedan "istorijski čin": Aleksandar je svečano zapalio dve velike sveće, koje je carica Milica ostavila kao amanet onom srpskom kralju koji "osveti Kosovo". Kralj je zatim prišao patrijarhu i svojom rukom mu stavio oko vrata skupocenu ogrlicu-panagiju, izrađenu od zlata i dragog kamenja godinu dana ranije u Parizu, prema nacrtu koji je poslat iz Beograda. Pored lika Svetog Save, u panagiji su ugrađeni i likovi srpskih patrijarha, svetitelja i srpskih vladara.

Svečanost ustoličenja patrijarha u Peći završena je litijom i defileom vojnih jedinica, uz masovno prisustvo naroda i sveštenstva. Te 1924. godine Srpska pravoslavna crkva, prema statistici, imala je pod svojim okriljem 5.715.178 duša u 29 eparhija, od kojih se 27 nalazilo u Kraljevini, a dve van zemlje (Budimska u Mađarskoj i Američko-kanadska u Americi).

DIMITRIJE PRVI PATRIJARH

IZBORI za prvog srpskog patrijarha održani su 12. novembra 1920. Najviše glasova je dobio mitropolit Srbije Dimitrije. Sutradan, 13. novembra, u Sabornoj crkvi, uz prisustvo svih arhijereja, članova vlade i regenta Aleksandra, uz zvonjenje zvona i topovske plotune, svečano je ustoličen, po propisanom ceremonijalu, prvi patrijarh ujedinjene Srpske pravoslavne crkve, Dimitrije. U izboru prvog patrijarha učestvovao je gotovo sav narod preko svojih predstavnika. Glasanje je bilo tajno.