SVETOSAVSKA IDEJA ZA EVROPU: Učenje osnivača Srpske crkve objedinilo je univerzalne vrednosti sa hrišćanskom verom
DOGAĐAJI iz novije istorije potisnuli su sećanje na jednu od najvažnijih godina u novijoj istoriji Srpske pravoslavne crkve. Reč je o 1935. godini, koja se smatra svojevrsnim datumom rođenja i afirmacije ideje svetosavlja, koja je jedan od najsnažnijih elemenata srpskog narodnog i duhovnog identiteta. Svoj konačni oblik ona je dobila u atmosferi sunovrata evropskog humanizma, ali i snažnog uzleta poštovanja prvog srpskog arhiepiskopa na talasu izgradnje Hrama Svetog Save. Ovaj veličanstveni objekat, za mesec dana biće konačno i u potpunosti završen, čime će srpski narod posle duže od veka radova ispuniti svoju zavetnu obavezu prema najvećem svetitelju.
Svetosavlje kao idejni pokret izraslo je zajedno sa izgradnjom Hrama Svetog Save
Te 1935. sve se dobro podudarilo - te godine navršilo se 700 godina od smrti svetitelja, gradnja Hrama posle višedecenijskih priprema konačno je počela punom snagom, a za bogoslovskim katedrama i u kružocima srpske pravoslavne inteligencije već je zaživeo i novi termin - svetosavlje.
Sveti arhijerejski sabor SPC, najviše crkveno telo, svestan atmosfere u narodu, zato, donosi odluku da celu godinu proglasi jubilarnom - svetosavskom godinom. Verovatno nikada najveći srpski svetitelj i osnivač srpske crkve nije više bio prisutan u svom narodu nego tada - ideja o potrebi podizanja njemu posvećene zavetne crkve bila je na vrhuncu, u hramovima su održavana posebna bogosluženja, sveštenici su besedili o značaju Svetog Save, a objavljeno je i pregršt knjiga i naučnih publikacija trajne vrednosti. U ovim radovima, posle vekova spontane i prirodne egzistencije u narodnom biću, potpuno je uobličena svetosavska ideja.
Kada je reč o razvoju duhovnosti srpskog naroda, teško da bi se ijedna druga godina mogla uporediti sa 1935. godinom. Bila je to u punom smislu te reči godina duhovnosti i pravoslavne vere i mudrosti.
Teško da je ijedan duhovni, misaoni ili filozofski koncept ostavio veći uticaj na sveukupni identitet našeg naroda od svetosavlja. Iako suočen sa ekstremnim istorijskim okolnostima i neviđenim zloupotrebama i krivotvorenjima, svetosavski idejni korpus i u sadašnje vreme čini jednu od osnovnih potki identiteta i integriteta našeg naroda.
Nepobitna je činjenica, koja je doduše gotovo pun vek na meti krivotvoritelja istine, da je svetosavlje kao učenje apsolutno utemeljno u hrišćanstvu - iz njega proističe i njemu vodi. Filozofi i teolozi u njemu prepoznaju i brojne primese - uticaj filosofije života, pogleda Osvalda Špenglera i Anrija Bergsona, kao i kontraefekata evropskog humanizma, pa i Ničeovog nihilizma, ali ipak njime dominiraju srpski narodni duh i vera.
Takođe, nema sumnje da je svetosavlje, kako zaključuju gotovo svi njegovi tumači, izvorno evropska misao i univerzalna ideja, osmišljena kao dopuna konceptu tadašnjeg integralnog jugoslovenstva. Nije reč, kako se to često ocenjuje, o provincijalnoj, autarktičnoj i zatvorenoj misli, već o velikoj ideji jednog naroda koji je sa slavom i dostojanstvom izašao iz Prvog svetskog rata i koji je na duhovnom planu pokušao da pronađe odgovor na izazove vremena.
U njenoj suštini je ličnost Svetog Save, a kreatori svetosavskog učenja zastupaju potrebu neprekidnog vraćanja velikom uzoru. On je, kako naglašavaju, osnova našeg identiteta, tačka oslonca u vremenu i prostoru i onaj kome dugujemo našu kulturu i identitet.
U tumačenju svetosavlja, kako se ističe u literaturi koja obrađuje ovaj složen i značajan fenomen, moraju se imati na umu i autentične vrednosti na kojima počiva moderna Evropa - grčko-rimska civilizacija i hrišćanstvo. Zahvaljujući Svetom Savi srpski narod je prihvatio oba ova elementa, negujući ih kao sopstvene kroz sve naredne vekove. To se vidi na terenu etike, religije, umetnosti, prava, prosvete... To objašnjava i ocenu da je Sveti Sava, kao kosmopolita i čovek koji je dobro poznavao civilizacijske domete, svoj narod uveo u Evropu.
Profesor Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu i jedan od najboljih poznavalaca suštine svetosavske ideje smatra da je ona prirodan izraz kolektivnog karaktera našeg naroda.
"Ako svetosavlje aktuelizujemo pojedinačno, jasno je da ono predstavlja egzistencijalno uputstvo. Pre svega ono govori o hrišćanskoj prirodi našeg naroda, njegovog duha i duše i zbog toga se ono nazivalo "susretom narodne duše sa Hristom". Svetosavlje nam danas govori o idealima koji moraju biti u temelju svake zajednice a to su: pravda i sloboda, spremnost na žrtvu, stradanje, trpeljivost i praštanje. U tom smislu je to zaista izraz našeg nacionalnog karaktera", zabeležio je profesor Šijaković.
Na širi kontekst svetosavske ideje misli i mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije, kada kaže da je osnivač srpske crkve najveći doprinos našeg naroda savremenim evropskim vrednostima. Sve to, kako navodi mitropolit, duboko je utemeljeno na jevanđelju i hrišćanskoj veri.
"Kakav je osnovni stav Svetoga Save i Predanja koje iz njega izrasta, najbolje se može videti iz njegove Besede o pravoj veri, koju je održao u Žiči, na Spasovdan 1221. godine,a koju navode oba njegova životopisca: Domentijan i Teodosije. On kaže: Stoga vas braćo i čeda, ovo prvo molim, da položivši svu nadu svoju na Boga, držimo se prave vere njegove!", podseća Amfilohije.
Da je delo prvog srpskog arhiepiskopa sveukupni okvir postojanja srpskog naroda smatrao je i protojerej Dimitrije Najdanović, poznatni predratni teolog, kome se i pripisuje kovanica "svetosavlje", mada je on lično stvaranje ovog termina pripisivao studentima Bogoslovskog fakulteta.
"Ne postoji kultura bez religije. Sve kulturno stvaralaštvo našeg naroda nalazi se u krugu svetosavlja", pisao je Najdanović, savremenik i sagovornik svetog vladike Nikolaja Velimirovića, koji je uživao izuzetno veliki ugled među mladim teolozima u međuratno doba.
U formiranju i razvoju ideje svetosavlja značajan doprinos davali su i Vladimir Vujić, Đoko Slijepčević, Milutin Devrnja, vladika Nikolaj, Justin Popović i mnogi drugi.
Upravo Vladimir Vujić, jedan od najuticajnijih predstavnika tadašnje svetovne inteligencije, u svojim radovima svetosavsku ličnost vidi kao temelj kulture i pedagogije i pokazuje potrebu da se svetosavlje ponudi kao alternativa tadašnjim racionalističkim tendencijama koje su isključivale svetost života i sve objašnjavale racionalnim motivima. Ova njegova inicijativa, imajući u vidu vreme u kome živimo, čini se da je i u 21. veku podjednako aktuelna kao i kada je definisana.
DOPRINOS MILOŠA CRNjANSKOG
AFIRMACIJA svetosavske ideje poduhvat je kojeg se tridesetih godina prihvatio veliki broj srpskih intelektualaca i javnih delatnika. On je rođen među teolozima, rado prihvaćen među studentima različitih nauka, a javno zaokružen u tekstovima i raspravama pisaca, novinara, filozofa, sociologa... Jedan od autentičnih zastupnika svetosavske misli, između ostalih, bio je i pisac Miloš Crnjanski koji je preko časopisa "Ideje" mobilisao sjajnu plejadu tadašnjih vrsnih književnika i autentičnih predstavnika naše svetovne inteligencije: Momčila Nastasijevića, Desanku Maksimović, Branka Lazarevića i druge.