SRPSKI ODGOVOR NA NOVO VREME: Slavu Svetog Save među Srbima nije nadmašila nijedna naša istorijska ličnost

Štaviše, izrodio se u širi fenomen svetosavlja - jedinstvenu pojavu u istoriji hrišćanstva. Reč je o originalnom duhovnom, versko-društvenom pokretu utemeljenom na ličnosti, životu i delu Svetog Save, koji i danas u velikoj meri određuje srpski narod.

Svetosavlje nije rođeno preko noći, niti je stvaranje ovako jedinstvenog korpusa vrednosti zaživelo bez uticaja niza spoljnih i unutrašnjih faktora. Sveti Sava je među Srbima, kao i ostalim hrišćanima, uživao veliki ugled i za života, a njegov kult je dodatno porastao posle smrti.

Osmanlijska okupacija doprinela je jačanju njegovog ugleda kao najsnažnijeg stožera vere i uspomene na izgubljenu državnost. Spaljivanje Savinih svetih moštiju na Vračaru 1594. godine naročito je raširilo duh poštovanja svetitelja, koji se sa seobama Srba od 17. do 19. veka raširio na velikom evropskom prostoru - od Trsta na zapadu do Krima na istoku, kao i od Soluna na jugu do severnih granica današnje Mađarske na severu.

Epoha postromantizma, kao i nacionalno i državno zaokruživanje mlade i tek oslobođene srpske države, svetosavski duh je preuzela kao sastavni deo identitetskog određenja našeg naroda, države, kulture...

"Slavu i autoritet Svetog Save među Srbima nije nadmašio niko od srpskih istorijskih ličnosti. Srpska kultura i istorija bogate su najraznorodnijim herojima, ali nijedan od njih nije toliko omiljen i uticajan kao Sveti Sava. On je obdario Srpsku pravoslavnu crkvu i srpski narod duhom i osobinama koje su bile neophodne za njihovo održanje kroz mučeničku istoriju", formulisao je prota Mateja Matejić veličinu ličnosti osnivača srpske crkve.

Svetosavlje kao društveni pokret konačno je zaokruženo i idejno uobličeno u Kraljevini Jugoslaviji između dva svetska rata u krugovima srpske bogoslovske i tradicionalne svetovne inteligencije. Nastao je kao odgovor na novovekovne materijalističke tendencije, ali i jasna ateistička usmerenja novog pokolenja. Cilj je bio traganje za živim istorijskim predanjem srpskog naroda i njegovom primenom u svim sferama modernog života, ali i za njegovim, kako je to teološki definisano, "univerzalnim značenjem, kroz poistovećivanje sa Crkvom kao bogočovečanskom sabornom realnošću".

Međuratni period bio je vreme bujanja avangardnih pokreta i ideja, u čijoj se osnovi mahom nalazila ateistička misao o radikalnom raskidanju svih postojećih društvenih normi i konvencija. Tragalo se za modelom čoveka novog veka, ekstremno drugačijih pogleda na prošlost i budućnost.

Posle klanice Prvog svetskog rata tragalo se i za novim putevima savremene duhovnosti. Nažalost, mnoga od ovih filozofskih stremljenja kasnije su utopljena u revolucionarnu komunističku ideologiju, ojačalu posle Oktobarske revolucije u Rusiji.

Tvorci svetosavlja na nove izazove ponudili su autentičan odgovor. Siguran put, po njima, bio je put Svetog Save. Put vere, nacije, tradicije, prosvete.

Ideju o neophodnosti povratka svetitelju, kao jedinom sigurnom osnovu sveopšteg preporoda srpskog društava, pronalazimo kod Irineja Đorđevića, koji je još 1923. godine, u svom predavanju u Bogosloviji "Sveti Sava" u Karlovcima, povodom proslave Savindana jasno pokazao željeni pravac kretanja srpskog naroda.

On se usprotivio novim "usrećiteljima i prosvetiteljima" koji su hristoliku ličnost Svetog Save želeli da zamene kulturom i civilizacijom Zapada 20. veka, iako je upravo Prvi svetski rat događaj u kome je ona otkrila svoju dušu.

"Mnogi mogu protestovati, no uz nas je 30 miliona evropskih grobova. Ako ne verujete nama, verujte tim nesrećnim žrtvama. Ako ni njima ne verujete, onda ko ima uši da čuje, neka čuje kako nas i kamenje osuđuje, jer nikada evropsko kamenje, ne samo ljudi, nije toliko stradalo kao pod tiranskim režimom moderne kulture i civilizacije. Tu je izražena unutrašnja strana njene biografije i njene ideologije. Zato su mnoge oblasti njena groblja u kojima počivaju žrtve njene mnogo hvaljene kulture i civilizacije", ukazivao je vladika Irinej.

Na sličnom tragu bio je i bogomoljački pokret - po mnogo čemu jedinstvena pojava u našem društvu. Otpor odstupanju od tradicije i Svetog Save bila su osnovna načela spontano rođenog narodnog pokreta koji je 1921. godine brojao oko 50.000 članova. Pod idejnim vođstvom episkopa Nikolaja Velimirovića, ova neformalna verska organizacija prerasta u Pravoslavnu narodnu hrišćansku zajednicu, koja je pred izbijanje Drugog svetskog rata okupljala oko 200.000 vernika.

Kao jedan od najvećih dometa delatnosti Svetog Save, vladika Nikolaj je naglašavao stvaranje - narodne crkve. To podrazumeva, kako je objasnio Sveti vladika Nikolaj, samostalnu crkvenu organizaciju, sa svojom centralnom vlašću iz naroda i u narodu, sa narodnim sveštenstvom, narodnim jezikom i narodnim običajnim izrazom svoje vere.

Ovom konceptu suprotstavljena je nenarodna ili internacionalna crkva - sa centralom izvan naroda, sa sveštenstvom sa svih strana, tuđim jezikom i ujednačenim, tačnije, uniformisanim izrazom svoje vere.

Narodna crkva, prema ovom viđenju, proističe iz jevanđelja, pa je i Savina crkva jevanđelska i apostolska. Vladika Nikolaj kaže da je ovakva crkva bila san svakog hrišćanskog naroda na svetu, ali brojni narodi ni do danas nisu uspeli da steknu svoju samostalnu narodnu crkvu. Sveti Sava je to uspeo još pre osam vekova. Crkveni centar za srpski narod, koji se dotle nalazio daleko - u Carigradu - stvoren je u manastiru Žiča, a grčke episkope i sveštenike zamenili su srpski. Grčki jezik ustupio je mesto srpskom.