Hram na Vračaru stožer vere na svetom mestu

Njegovu buduću ulogu još 1895. godine sagledao je tadašnji mitropolit beogradski Mihailo, koji ga je nazvao "budilnikom svesti srpskog naroda". Ideja pokretača njegove izgradnje bila je da celokupni srpski narod, doborovoljnim prilozima, podigne velelepnu crkvu u znak sećanja, poštovanja i verovanja u Svetog Savu, kao prvog prosvetitelja i osnivača srpske crkve. Ovaj posao, međutim, nije bio ni brz ni lak.

Temelji Hrama Svetog Save osvećeni su 26. aprila (10. maja po novom kalendaru) 1939. godine, na velikoj crkveno-narodnoj svečanosti koju je predvodio patrijarh srpski Gavrilo (Dožić). Takvu ceremoniju Beograd dotad nije video. Počela je službom u Sabornoj crkvi, koju je služio patrijarh sa više arhijereja, odakle je na Vračar krenula litija centralnim gradskim ulicama. U povorci je bilo više desetina hiljada Beograđana, ulice su bile svečano ukrašene, a nepregledna masa se oko podne spojila sa narodom koji je čekao nedaleko od mesta gradnje. Prostor među zidovima već započetog hrama ispunili su ugledni gosti: kraljevski namesnici Radenko Stanković, Ivo Perović, predsednik kraljevske vlade Dragiša Cvetković, ministri, članovi Senata i Skupštine, predsednik beogradske opštine sa Gradskim većem.

Čin osvećenja obavio je patrijarh Gavrilo, kome su sasluživali ruski mitropolit Anastasije i bugarski mitropolit Pavle Starozagorski. Njegova svetost u kamen temeljac položio je metalnu čauru sa tekstom Povelje na pergamentu:

"Neka neizmerna milost i blagodat Božja uzdigne i čuva u sva buduća vremena ovaj militveni dokument, kao svetlu luču i snažni duhovni oslonac naše svete pravoslavne vere i hrišćanskog morala i neka bude neiscrpni istočnik jevanđeljskih istina, bratske ljubavi i sloge celom srpskom narodu na slavu Božju i za opšte dobro ljudi na zemlji. Amin!"

Ovaj događaj iz 1939. uzima se kao formalni početak radova na zavetnoj crkvi srpskog naroda, iako je ovaj poduhvat još tada imao burnu poluvekovnu prošlost. Kontinuitet ideje o dostojnom spomeniku Svetom Savi, od kraja 19. veka, i njenog ostvarenja nekoliko puta je prekidan. Mnogo godina je potrošeno na izbor lokacije budućeg hrama, kupovinu zemljišta i prikupljanje sredstava i dokumentacije. Događaji poput smrti kralja Milana 1901. Majskog prevrata 1903, Aneksione krize 1908. usporavali su ovaj veliki posao. Balkanski ratovi 1912-1913. i golgota Prvog svetskog rata poduhvat su potpuno zaustavili.

Patrijarh Gavrilo osvećuje temelj Hrama u prisustvu više hiljada vernika

Svedok svih ovih iskušenja bila je mala Svetosavska crkva, skromnih dimenzija, podignuta još 1895. godine, kao verni čuvar mesta gde će nići budući Hram. Na njenom mestu četiri decenije kasnije biće podignuta sadašnja Crkva Svetog Save, koja je sastavni deo vračarskog kompleksa. "Mali hram" je 1935. godine osvetio patrijarh Varnava (Rosić). Zapamćeno je da je ozidana po projektu arhitekte Viktora Lukomskog, u saradnji sa inženjerom Vojislavom Zađinom. Radove je izveo beogradski preduzimač Sima Popović, rodom iz Crne Trave.

Oslobođenje i ujedinjenje 1918. godine, kao i obnova Srpske patrijaršije, pre tačno 100 godina, međutim, doneli su novu energiju. Obnovljeno je Društvo za izgradnju Hrama Svetog Save, a patrijarh Dimitrije pokreće široku akciju obnove ovog projekta. On zato 1920. potpisuje proglas "Svemu Srpstvu i Jugoslovenima", koji je u vidu 8.000 plakata osvanuo širom novoosnovane kraljevine. U njemu kaže:

"Možemo li a da ne odužimo dug zahvalnosti spomenu onoga čiji je duh održao napaćenu dušu narodnu i veru njegovu u srećniju budućnost, u oslobođenje i ujedinjenje koje, neka je slava Bogu i Svetom Savi, evo i dočekasmo? Naš narod, rastrgnut i pritisnut mnogobrojnim neprijateljima, nije mogao sve do sada odužiti se uspomeni svojega velikoga svetitelja u onoj meri i na onaj način kako je želeo i kako su zaslužila njegova velika dela. Prizivamo zato u pomoć volju svoga naroda da ovo sveto opštenarodno delo pomogne, u punom uverenju da će tako i biti."

Obrisi buduće bogomolje u čast svetitelja Save počeli su da se pomaljaju 1905. godine kada je raspisan prvi konkurs za izradu idejnog rešenja. Stručni deo - ocena i izbor pobednika poveren je Umetničkoj akademiji u Petrogradu. U uslovima konkursa bilo je navedeno da će se buduća građevina zidati u srpsko-vizantijskom stilu, monumentalno, kao i da se prostire na površini između 2.000 i 2.500 kvadratnih metara.

Kako su ruski stručnjaci ocenili da nijedan od pet radova ne ispunjava konkursne uslove, ceo posao je odložen za neki drugi trenutak.

U približno isto vreme sa idejom o podizanju Hrama Svetog Save upoznaje se novi kralj Srbije Petar Karađorđević, i sa oduševljenjem je prihvata. Vladar je 1906. godine bio gost na slavi Svetosavske crkve, gde se živo interesovao o planovima gradnje i iznosima prikupljenih sredstava.

U uredno vođene knjige o donacijama za izgradnju vračarske crkve dodata je još jedna stavka - kao priložnik je upisan Kraljevski dom i Njegovo veličanstvo kralj Petar, koji su izdvojili, kako je navedeno, znatni prilog u visini 15.000 dinara.

Bezbroj okolnosti uticalo je na sudbinu Hrama Svetog Save. Nijedno iskušenje, međutim, nije uspelo da ugasi goruću želju naroda i crkve da se monumentalnom građevinom oduži svom svetitelju. Srpskom narodu oduvek je bila potrebna duhovna kuća, dom Hrista i svetosavlja.

Čovek koji je i deo sebe ugradio u vračarsku bogomolju, protoneimar Hrama Branko Pešić, u svakoj prilici je naglašavao njegov esencijalni smisao.

- Srpski narod nikada nije bio pogrešnom politikom tako razjedinjen kao danas. Gradnja Hrama Svetog Save ima ogroman značaj, jer preko njega svi Srbi treba da se nađu na jednom zajedničkom cilju. Gradnja Hrama biće duhovni motiv za približavanje Srba jedni drugima, što je na kraju i motiv Srpske pravoslavne crkve - objašnjavao je Pešić 1987. godine.