"SANSTEFANSKA AVET" LEBDI NAD BEOGRADOM: Srbija kao pokrovitelj Bugarskog nacionalnog pokreta

Njihovi prvi kontakti datiraju iz ranog srednjeg veka, kada su se oba naroda pojavila na pozornici balkanske istorije. Sredinom 9. veka bugarski vladar Presijan pokušao je da potčini Srbe, ali ga je srpski knez Vlastimir, jedan od najstarijih poznatih srpskih vladara, sprečio u tome. Najmoćniji vladar u bugarskoj istoriji car Simeon uspeo je da 924. godine pokori Srbiju, ali je posle njegove smrti 927. godine, srpski knez Časlav, inače bugarski štićenik, obnovio srpsku državu. Stara srpska država dinastije Vlastimirovića bila je pod stalnim pritiskom svojih moćnih suseda - Bugarske i Vizantije.

Pod dinastijom Nemanjića nastavljen je rivalitet između Srbije i Bugarske, u kome Srbija stiče postepenu prednost. Osvajanja kralja Milutina dala su zamajac Srbiji,  a pobeda srpske vojske predvođene kraljem Stefanom Dečanskim i njegovim sinom Stefanom Dušanom u znamenitoj bici kod Velbužda, jula 1330. godine, označila je početak srpske dominacije na Balkanu u narednim decenijama. Kralj, potonji car Stefan Dušan sklopio je savez sa bugarskim carem Ivanom Aleksandrom iz dinastije Asenovaca, što mu je omogućilo da oštricu svoga mača uperi ka Vizantiji i, koristeći se njenim unutrašnjim slabostima,  osvoji znatan deo njenih teritorija, proglasi carstvo i srpsku crkvu podigne na rang patrijaršije, opet uz svesrdnu pomoć bugarske crkve. Nedugo posle Dušanove smrti 1355. godine, nova opasnost se nadvila nad Balkanom – turska najezda. Krajem 14. veka bugarska država potpada pod tursku vlast, dok je Srbija odolevala još nešto više od pola veka, sve do pada Smedereva 1459. godine.

PERIOD VIŠEVEKOVNE turske okupacije ostavio je teške posledice po istorijski (politički, privredni i kulturni) razvoj Srba i Bugara. Bugari su, ipak, gore prošli. Oni su pripadali tzv. prvom krugu, najbližem centralnoj vlasti u Carigradu, što znači da su bili izloženi većem pritisku Turaka od Srba koji su naseljavali granična područja turskog carstva, te mnogo itenzivnije komunicirali sa spoljnim svetom, odnosno sa hrišćanskim državama, susedima Osmanlija. Razvijeno narodno predanje, posebno ono vezano za Kosovsku bitku i kult kneza Lazara, kao i velika srpska zajednica u Austrijskom carstvu, koja je očuvala politički, kulturni i verski identitet Srba, doprineli su da srpska nacionalna svest ostane živa, i doprinese održanju težnji za oslobođenjem od turskog jarma, koje nikada nisu zamrle, a postale su sve izraženije krajem 18. i početkom 19. veka. Bugari su bili u težoj situaciji, njihova nacionalna svest bila je značajno uništena, pa je i njihov nacionalni preporod tekao sporije, te je nekoliko decenija kaskao za srpskim. I u ovom periodu, kontakti između dva naroda nisu zamrli, pre svega na polju kulture. Tako je od početka 18. veka srpska knjiga među Bugarima bila na drugom mestu (odmah posle ruske) po pristupačnosti i popularnosti. Kulturni kontakti će se intenzivirati tokom 19. veka.

Srbi su svojim ustankom iz 1804. godine zapalili plamen oslobodilačkih pokreta na Balkanu. Ustanak je imao snažnog odjeka među stanovništvom u severozapadnoj Bugarskoj (u Vidinskom pašaluku), dok je ustanička vojska operisala i u bugarskim oblastima.

* * * * * * * * * *

Knez Miloš masovno naseljava bugarske porodice

MEĐU BUGARIMA je još snažniji bio uticaj Drugog srpskog ustanka. Knez Miloš Obrenović je uživao veliki ugled među bugarskim stanovništvom, posebno među trgovačkom elitom. Rukovodeći se logikom – što slabija Turska, to jača Srbija – knez Miloš je pomagao bugarski nacionalni i kulturni preporod, najviše štampanjem bugarskih knjiga. U periodu od 1833. do 1839. godine čak dve trećine bugarskih knjiga štampano je u Srbiji.

Sima Milutinović i Vuk Karadžić prikupljali su bugarske narodne pesme, a zvanične „Srpske novineˮ čitale su se u severozapadnoj Bugarskoj. U slobodnu Srbiju kneza Miloša masovno su se doseljavale porodice iz bugarskih krajeva (1829. godine je iz vidinskog kraja u Miloševu Srbiju dnevno prebegavalo 40 do 50 porodica). Mnogi ugledni Bugari stupili su u službu kneza Miloša, dok je knez razvio ozbiljnu obaveštajnu mrežu među bugarskim uglednicima i rodoljubima. Cilj kneza Miloša bilo je oslobođenje Bugara, ali i drugih balkanskih naroda, i formiranje njihovih samostalnih država, a zatim stvaranje neke vrste balkanskog saveza. Međutim, knez Miloš je, iznad svega, imao u vidu interese Srbije, odnosno stabilizaciju njene teško stečene samouprave, ali i svoje lične vlasti, pa je dobro odmeravao svaki svoj potez. Tako je za vreme pubuna stanovništva u berkovačkom kraju od 1836. do 1838. godine, Srbija ostala po strani, ali se kod turske vlade (Porte) zauzeo za hrišćansko stanovništvo u pograničnim oblastima, i primio je berkovačke begunce posle propasti buna.

Kneževina Srbija se postepeno razvijala i politički emancipovala, težeći punoj samostalnosti i nezavisnosti. U tim težnjama, nikada nije gubila iz vida svoje balkansko okruženje, odnosno susedne narode, znajući da se do potpune slobode može doći samo ujedinjenim naporima, odnosno opštebalkanskim pokretom protiv turskih okupatora.

BUGARI SU UVEK zauzimali posebno mesto u projektima, planovima i programima Beograda, čiji je krajnji cilj bilo konačno oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda. Tako je u prvom nacionalnom programu Srbije iz 1844. godine „Načertanijuˮ, čiji je autor bio znameniti srpski državnik Ilija Garašanin, Bugarskoj posvećeno posebno poglavlje. Osnovni cilj Srbije bio je jačanje uticaja u Bugarskoj, i zamena ruskog uticaja srpskim. Garašanin je smatrao da Rusija, koristeći to što Bugari „skoro nikako nemaju poverenje u svoju sopstvenu snaguˮ, manipuliše Bugarima radi realizacije  sopstvenih interesa (jer je Bugarska najbliža Carigradu, koji je bio krajnji cilj ruske politike), a to se nepovoljno odražavalo po interese Srbija, koja teži samostalnoj politici, što Rusiji nije odgovaralo. Da bi se Bugari otrgli ispod ruskog uticaja, Garašanin predlaže široku kulturno-prosvetnu i političko-obaveštajnu akciju prema Bugarskoj, koja bi se sastojala od sledećih koraka: 1) školovanje mladih Bugara u srpskim školama i bogoslovijama, odnosno formiranje bugarskog učiteljskog i svešteničkog kadra pod srpskim uticajem; 2) štampanje bugarskih verskih i svetovnih knjiga u Srbiji; 3) propagandna akcija među Bugarima, čiji bi cilj bio razvijanje poverenja u Srbiju, i uverenja da se Bugari mogu u svojim težnjama za oslobođenjem osloniti na Srbiju.

* * * * * * * * * *

Tajno društvo za dizanje opšteg ustanka protiv Turske

U NAREDNIM GODINAMA, Garašanin je organizovanjem agenturno-propagandnog rada otpočeo sa realizacijom svojih planova. Bugari su bili uključeni u rad Tajnog demokratskog panslavističkog društva, osnovanog 1844. godine u Beogradu na inicijativu dubrovačkog Srbina Matije Bana. Prema tajnom dokumentu „Ustav političke propagande imajući se voditi u zemljama Slaveno-turskimˮ iz 1849. godine, a koji je imao za cilj da operacionalizuje ciljeve nacionalne politike zacrtane u “Načertaniju”, Bugarska je pripala tzv. severnom predelu  (celokupna teritorija obaveštajno-propagandnog rada bila je podeljena na zone, odnosno ‘’predele’’), kojim je rukovodio Toma Kovačević, neposredno potčinjen Garašaninu. Cilj je bio da se uz pomoć posebnih agenata i poverljivih ljudi među Bugarima razvija i širi duh otpora, kao i ideje o skorom ustanku uz pomoć srpske vlade; da se stanovništvo organizuje i bude spremno za eventualni ustanak; da se prikupljaju informacije vojnog, političkog i ekonomskog karaktera. Do 1850. godine organizacija na terenu je već bila uspostavljena. Aktivan tajni rad Srbije svakako je doprineo izbijanju velikog narodnog ustanka u vidinskom sandžaku 1850. godine.

Srbija nije mogla da interveniše, jer nije bila spremna za rat. S druge strane,  međunarodne okolnosti za jednu širu akciju bile su nepovoljne, zbog revolucionarnih dešavanja u Evropi 1848/49. godine.

VRHUNAC SRPSKOG pokroviteljstva nad bugarskim nacionalnim pokretom i saradnje bugarskih rodoljuba sa Srbijom desio se za vreme druge vlade kneza Mihaila Obrenovića (1860-1868). Ovaj veliki vizionar otišao je korak dalje u realizaciji planova o opštem ustanku na Balkanu. Sada je opšta evropska klima išla na ruku ovakvim planovima. Vođeni principom narodnosti (jedan narod – jedna država) širom Evrope buknuli su ustanci za oslobođenje i nacionalno ujedinjenje. Desetine tajnih revolucionarnih organizacija (poljskih, mađarskih, italijanskih, srpskih, grčkih, bugarskih) plelo je svoje mreže u svim delovima Balkana. Njihovi agenti su krstarili među stanovništvom, pripremajući teren za dugoočekivani veliki ustanak. Knez Mihailo je Srbiji namenio ulogu Pijemonta – predvodnika oslobođenja balkanskih naroda. Georgi Sava Rakovski, jedan od osnivača bugarskog nacionalno  oslobodilačkog pokreta i pobornik saradnje balkanskih naroda, okrenuo se Srbiji, svestan defanzivnog položaja Rusije posle poraza u Krimskom ratu. Svoje ideje izneo je u „Planu za oslobođenje Bugarskeˮ  (1861), po kome je u Srbiji trebalo organizovati puk sastavljen od bugarskih dobrovoljaca, koji bi u pogodnom trenutku pokrenuo ustanak u Bugarskoj i zauzeo istorijsku prestonicu Trnovo.

Srpske vlasti su prohvatile ovu ideju. „Srpski odborˮ za nacionalnu propagandu i pripremu ustanka na Balkanu, formiran u Beogradu 1862. godine, pripremio je planove za podizanje ustanka u Bosni i Bugarskoj. U Beogradu su formirano Privremeno bugarsko načelstvo (neka vrsta bugarske vlade u izbeglištvu), vojna formacija Prva bugarska legija, a pokrenut je i časopis „Dunavski lebedˮ.

BUGARSKA LEGIJA je učestvovala u srpsko-turskom sukobu oko Beogradske tvrđave (1862). Međutim, srpsko-turski sukob nije rezultirao opštebalkanskim ustankom, što je izazvalo razočaranje bugarskih revolucionara, a entuzijazam Rakovskog je iščezao. On je čak počeo da iznosi i neke antisrpske stavove. Deo bugarskih emigranata našao je utočište u Dunavskim kneževinama (današnja Rumunija), te se težište bugarskog nacionalnog pokreta pomera iz Srbije. Pod uticajem Rusije, organizacija bugarskih emigranata u Bukureštu („Dobrotvorna družina") usvaja „Program o političkim odnosima Srbo-Bugara/Bugaro-Srba ili njihovim srdačnim odnosima". Osnovu ovog programa činila je ideja o obrazovanju jedinstvene srpsko-bugarske države (kasnije nazvane „Jugoslovensko carstvoˮ), na čelu sa knezom Mihailom Obrenovićem i jedinstvenom Narodnom skupštinom. Srbija je prihvatila sporazum (u Beogradu je formirana Druga bugarska legija), ali je Ilija Garašanin odbio da ga potpiše, sumnjajući u kapacitete bugarskog emigrantskog odbora iz Bukurešta. Pošto je srpsko-turski spor rešen diplomatskim putem 1868. godine (predaja gradova), ova ideja je zaboravljena.

* * * * * * * * * *

"Velika Bugarska" rusko predsoblje za Carigrad

SA UBISTVOM kneza Mihaila i promenom geopolitičkih i regionalnih okolnosti 1870-ih godina, ideje o balkanskom savezu za jedno duže vreme bivaju zaključane u fiokama balkanskih državnika.

Ustanak koji je protiv Turaka izbio u Herecegovini (1875), ubrzo se kao plamen proširio čitavim Balkanom, otvarajući krizu u međunarodnim odnosima. Ovaj skup procesa i događaja, sa krucijalnom posledicama po geopolitiku Balkana, koje osećamo do danas, poznat je kao „Velika istočna krizaˮ. U Bugarskoj je došlo do velikog ustanka 1876. godine. Surova odmazda turskih vlasti nad ustanicima, praćena masakriranjem stanovništva, izazvala je bes evropskog, naročito britanskog javnog mnjenja. Tako je pred Evropom otvoreno „bugarsko pitanjeˮ. Posledice ratova Srbije i Rusije sa Turskom (1876-1878), označile su novo razdoblje u srpsko-bugarskim odnosima. Rusija je svoju pobedu u ratu sa Turskom krunisala stvaranjem „velike Bugarskeˮ, poznate i kao „San-stefanska Bugarskaˮ, po mirovnom ugovoru između Rusije i Turske zaključenom u San Stefanu 3. marta 1878. godine.

Ova tvorevina, koja je zahvatala etnički prostor susednih naroda, trebalo  je da posluži Rusiji kao ‘’predsoblje za Carigrad’’, odnosno za rusku akciju na Balkanu. Obuhvatala je severnu Bugarsku (bez severne Dobrudže), Trakiju (bez Đumulčine i jedrenske oblasti) i celu Makedoniju (izuzev solunske oblasti i Halkidikija). Od oblasti koje je oslobodila srpska vojska, u njenom sastavu našli su se Vranje i Pirot sa okolinom. Ali zbog međusobne surevnjivosti velikih sila bilo je jasno da ova ruska tvorevina neće dugo opstati.

UBRZO SU NA Berlinskom kongresu njene granice znatno revidirane, a njena teritorija prepolovljena. Pirot i Vranje sa okolinom pripali su Srbiji. Makedonija je ostala u turskom posedu. Bugarska je podeljena na dve oblasti: Kneževinu Bugarsku, sa značajnim stepenom autnomije, i Istočnu Rumeliju, koja je ostala čvršće vezana za Carigrad. Iako nikada nije zaživeo, projekat „sanstefanske Bugarskeˮ suštinski je odredio bugarski nacionalni program i buduće težnje, postajući neka vrsta nacionalne frustracije, ali i opsesije bugarskih intelektualnih i vojnih elita u narednim decenijama.

Rusko stvaranje ‘’velike Bugarske’’ i priključenje ovoj tvorevini srpskih etničkih oblasti u Pomoravlju i Ponišavlju, koje je oslobodila srpska vojska, izazvalo je veliko razočaranje u Beogradu. U godinama koje su sledile ‘’sanstefanska avet’’ je nastavila da lebdi nad zvaničnim Beograd. Knez Milan Obrenović (od 1882. godine kralj) i njegova okolina verovali su da je (ujedinjena)  ‘’velika Bugarska’’ smrtno opasna za Srbiju, i da ugrožava i sam biološki opstanak srpskog naroda, jer bi ga lišila jedinog preostalog pravca širenja i komunikacija – u pravcu juga.