SRBI SE ODREKLI ĆIRILICE ZARAD JUGOSLAVIJE: Intervju prof. dr Aleksandra Milanovića
Novosadski dogovor o jeziku bio je dogovor srpskih i hrvatskih lingvista, ali i istaknutih pisaca i intelektualaca, uslovljen izmenjenom jezičkom situacijom u Titovoj Jugoslaviji, a ticao se daljih procesa standardizacije srpskohrvatskog jezika. I kao i uvek kada su u pitanju procesi koji se odvijaju u okvirima jezičke politike, u njemu su značajno učešće, vidljivije ili manje vidljivo, morali imati i aktuelni političari.
Foto P. Mitić
Taj dokument bio je jedna od tačaka na silaznoj liniji srpske filologije koja je krenula od jačanja jugoslovenske ideje među srpskim filolozima na smeni 19. i 20. veka.
Ovim rečima profesor Filološkog fakulteta u Beogradu i predsednik Saveta za srpski jezik Aleksandar Milanović sumira Novosadski dogovor o srpskohrvatskom književnom jeziku koji je potpisan pre tačno 70 godina - 10. decembra 1954. Osim srpskih i hrvatskih lingvista potpisali su ga i istaknuti pisci, a u dokumentu je navedeno da je narodni jezik Srba, Hrvata i Crnogoraca jedan jezik, izjednačena su dva izgovora, ekavski i ijekavski, i dva pisma, ćirilica i latinica.
o Ovaj dogovor neki lingvisti smatraju najvećim porazom srpske filologije...
- Ne smatram da je to bio najveći poraz srpske filologije, već samo njegov deo, odnosno jedna od tačaka na silaznoj liniji koja je krenula od jačanja jugoslovenske ideje među srpskim filolozima. Simbolički ih sažima čuvena Skerlićeva anketa iz 1913. I iz Skerlićevih pitanja i iz odgovora srpskih filologa vidljiva je spremnost naših intelektualaca da se zarad jačanja ideje o zajedničkom standardnom jeziku, koji se potom u svim ustavima Kraljevine nazivao srpsko-hrvatsko-slovenački a u naučnim delima srpskohrvatski ili hrvatski ili srpski, Srbi odreknu i svog nacionalnog pisma - ćirilice - i jednog od dvaju srpskih izgovora - ijekavice.
o Dakle, da se ponište temelji kulturnog identiteta.
- Takva vrsta kulturne žrtve nezabeležena je u istoriji bilo koje evropske nacije. Novosadski dogovor predstavlja srpski kontinuitet u odnosu na standardnojezičke procese koji su se odvijali u međuratnom periodu jer smo mi i u drugoj Jugoslaviji jačali ideju "integralnog jugoslovenstva", čiji će glavni rezultat u oblasti kulture biti zajednički standardni jezik. Pojedini srpski filolozi, ali i književnici, rado su se u međuratnom periodu vraćali ideji o jednom pismu za jedan zajednički jezik, neprekidno izražavajući spremnost da se odreknu ćirilice. Ni srpske institucije nisu ostale imune na tu pogubnu ideju. Srbi su se, naročito na prostoru današnje Srbije, Makedonije i Crne Gore, prvi put masovnije sreli sa latinicom tek u Kraljevini SHS, ali im je država latinicu već tada nametala u mnogim državnim službama. Posle Novosadskog dogovora ovaj proces je samo radikalizovan u srpskom javnom jeziku, tj. u medijima, izdavaštvu, administraciji itd. Za to vreme većina hrvatskih intelektualaca je od 1918. kontinuirano i planski radila na razgradnji i jugoslovenske ideje i srpskohrvatskog jezika, o čemu je sjajno pisao istoričar Ljubodrag Dimić.
o Hrvati su i Novosadski dogovor razvrgli kada su 1967. potpisali Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika. Zašto su uopšte učestvovali u donošenju ovog dokumenta?
- Deo hrvatskih lingvista je negovao ideju o daljoj standardizaciji zajedničkog jezika, ideju koju su, u čitavom svom opusu ili delimično, u delo sprovodili i njihovi prethodnici, poput Tomislava Maretića. Čini mi se da je drugi deo hrvatskih lingvista, u za njih manje pogodnom političkom trenutku, Novosadskim dogovorom samo kupovao vreme do otpočinjanja osamostaljivanja hrvatskog standarda u odnosu na srpski. Cilj Novosadskog dogovora je bila dalja zajednička standardizacija srpskohrvatskog jezika, koja je podrazumevala izradu jedinstvenog normativnog rečnika, gramatike i pravopisa, koji bi smanjili teritorijalnu raslojenost jezičkog standarda. Članovi Matice hrvatske ubrzo su posle objavljivanja zajedničkog pravopisa napustili sve zajedničke jezičke projekte, a potom i inicirali hrvatski maspok.
o Hrvati su tvrdili i da je novosadski dokument imao nameru da im se nametne srpski jezik.
- Ni tu nema nikakvog iznenađenja. Identične tvrdnje pojedini hrvatski lingvisti, književnici i novinari neprekidno su iznosili u hrvatskim glasilima i tokom međuratnog perioda, naročito naglašavajući da se srpski jezik uvodi u hrvatske škole. U tom periodu u ovome su prednjačila glasila bliska Katoličkoj crkvi. Isto su u oba perioda tvrdili i hrvatski političari, i ta sprega je bila očekivana jer je dolazila iz istog centra odlučivanja.
o Da li je jedini gubitnik bio, zapravo, srpski jezik koji je izgubio svoje ime i postao srpskohrvatski?
- Srpski se utopio u srpsko-hrvatsko-slovenački, a potom i u srpskohrvatski, već 1918. godine. I to nije bilo samo terminološko pitanje. Srećom, svi nanosi koji su uneti u srpski standardni jezik u ovom periodu nisu bitnije izmenili njegovu gramatičku niti njegovu leksičku strukturu. Dakle, srpski standardni jezik nije prestao da postoji, i on je zadržao kontinuitet u svome razvoju od 1814. i Vukove "Pismenice srpskog jezika" do danas, a epoha srpskohrvatskog jezika samo je jedna faza njegovog razvoja.
Ne tražimo tuđe, ne ustupamo svoje
o Šta bi bio osnovni zadatak naših lingvista?
- Da što preciznije odredimo istorijske, teritorijalne i sve druge granice srpskog jezika, ne tražeći ništa tuđe, ali i ne ustupajući svoje, i da se što posvećenije bavimo naučnim sagledavanjima srpskog jezika, jer na to možemo uticati. Podsećavam vas da su Hrvati i pred izbijanje Drugog svetskog rata u Kraljevini Jugoslaviji, čak i u obrazovnom sistemu, nesmetano koristili termin hrvatski jezik, dok su Srbi morali upotrebljavati termin srpskohrvatski jezik. Nažalost, ponegde se ova slika preslikava do dana današnjeg.
o Kakve su bile posledice propalog Novosadskog dogovora?
- Posledice su brojne, a simbolički bi se dale svesti na činjenicu da smo i pre raspada Jugoslavije u Hrvatskoj imali hrvatski standardni jezik, čak i za sve Srbe u toj republici, dok smo u Srbiji imali srpskohrvatski. Tako je ostalo i posle propasti dogovora. I dalje smatram da epoha srpskohrvatskog jezika, koja je trajala od 1918. do 1991. nije suštinski promenila njegov srpski identitet, osim u leksičkim detaljima. Pojedini "kroatizmi" u srpskom jeziku sasvim sigurno nisu bili neophodni jer su potisnuli postojeće srpske reči, ali ga nisu ni osiromašili. Neki od onih koji su se pojavili posle Novosadskog dogovora više su trag nemoći srpske lingvistike da se odupre neracionalnim tendencijama u zajedničkoj jezičkoj politici, poput pravopisnog termina zarez, kojim je potisnut srpski ustaljeni termin zapeta. Novosadski dogovor uticao je na srpske normativiste da se odreknu brojnih kontinuiteta u svojim odlukama, uneo je u njih strah od reakcija hrvatskih lingvista i političara, delom je uslovio dalje falsifikovanje istorije srpskog književnog i standardnog jezika. Vuk Karadžić se, na primer, sve više sagledavao kao tvorac srpskohrvatskog književnog jezika, iako je 1849. napisao tekst "Srbi svi i svuda" i na tim pozicijama ostao do smrti.
o Posledica loše jezičke politike je i to što je u Srbiji još na snazi Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama iz 1991. u kome je službena upotreba vezana za državne organe, ali nije za medije ili škole... Kada će taj zakon biti promenjen?
- Savet za srpski jezik već je više puta upozorio Vladu Srbije na neophodnost donošenja novog Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisama, budući da važeći ne odgovara aktuelnoj jezičkoj situaciji. Dakle, zvaničan zahtev je upućen, a sledeći korak bi morala učiniti Vlada. Nadam se da u njoj uviđaju da SFRJ više ne postoji, da je u Srbiji drugačija jezička slika i da su nam danas drugačije jezičke potrebe. Usvojen je Zakon o zaštiti i očuvanju ćiriličkog pisma koji je pomogao boljoj zaštiti, doprineo je i formiranju Saveta za srpski jezik. Ipak smatram, i nisam jedini u tom uverenju, da je dovoljno imati jedan Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama, a da bi u tekst novog zakona trebalo preneti i sve dobre odredbe iz postojećih zakona.
o Kakvi su rezultati rada Saveta za srpski jezik i da li ste zadovoljni saradnjom sa Vladom Srbije?
- Smatram da su rezulati najvidljiviji u oblasti zaštite ustavnog statusa ćirilice i u odbrani standardnog jezika od upliva rodno osetljivog jezika, i na oba segmenta našeg rada sam zaista ponosan. Vlada je pokazala zainteresovanost za naš rad, prihvatila je neke od naših preporuka, ali ne sve. Očekujemo još intenzivniju saradnju, naročito s obzirom na činjenicu da broj naših preporuka raste, te da se širi njihov opseg i na oblasti zaštite naših lektorata, statusa srpskog jezika u dijaspori, jezičke kulture u medijima i, konačno, broja časova maternjeg jezika u obrazovnom sistemu.
o Ustavni sud stavio je van snage Zakon o rodnoj ravnopravnosti kojim je propisana i upotreba rodno osetljivog jezika, ali se on i dalje koristi. Ko je dužan da to spreči?
- Rodno osetljiv jezik širi se drugim kanalima, preko njegovog uvođenja u novinarske kodekse, univerzitetske pravilnike i slična dokumenta... Ovakva situacija može stvoriti sliku da država zapravo paralelno radi na dva fronta. Sva istraživanja javnog mnjenja pokazala su da su govornici srpskog jezika apsolutno protiv jezičkog inženjeringa i rešenja donetih u nečijim kabinetima, a to je i stav vodećih stručnjaka u oblasti srbistike, kao i svih srbističkih institucija. Javnost je to već uvidela, a nadamo se da će se to odraziti i na zaustavljanje veštačkog širenja laboratorijski stvorenih oblika u jeziku.