IZMEĐU MANTIJE I KOMITSKOG GUNJA: Srpska crkva je ulazila u ogorčene sukobe i sa svojom državom

U najvećem među ovim pokretima, događaju izuzetnom i u evropskim razmerama, Topličkom ustanku (1917), vojvoda Jablaničkog odreda bio je sveštenik iz Barbatovca, pop Dimitrije Dimitrijević, od pre rata poznat kao „Mita komita“. Još 1912. bio je među dobrovoljcima koji su oslobodili njegovu rodnu Đakovicu. Nosio je čas mantiju, čak komitski gunj. Bugari su ga uhvatili u pokušaju proboja sa okupiranih teritorija ka srpskim položajima na Solunskom frontu. Ubijen je u Nišu, decembra 1917.  U topličkim ustaničkim četama nalazio se i prota iz Skadra, Gligorije Kojašević.

Austrougarski i bugarski okupatori znali su kakav je bio uticaj Srpske crkve na okupiranim teritorijama.  Konrad fon Hecendorf, načelnih Vrhovnog štaba Dvojne monarhije pisao je da srpske sveštenike kao i sve „one koji politiziraju“ „moramo uništiti“.  Bugarske vojne vlasti naglašavale su da „treba uništiti sve što je srpsko“ i da „srpski sveštenici predstavljaju suštinski izraz srpske svesti“.  Habzburška vojska je imala naređenje da, među civilima koji su odustajali od povlačenja preko Albanije i pokušavali da se vrate kućama, u zarobljeništvo šalju sve uhvaćene muškarce stare između 16 i 45 godina, ali i sva sveštena lica mlađa od 60 godina. 

Neposredne posledice rata pretrpelo je oko 51% od ukupnog broja sveštenstva Srpske crkve (ubijeni, umrli, zatvoreni, internirani, izbegli). Ubijeno je 368 sveštenih lica, a internirano 552. Srpski manastiri i crkve bili su razarani, pljačkani i obesvećivani, dok su monasi i sveštenici koji su u njima preostali, držani pod strogom prismotrom.

U KRALjEVINI SHS i Kraljevini Jugoslaviji postignut je glavni ideal srpskog 19. veka, oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda. Obnovljena je i Patrijaršija, koja je ujedinila do tada razdrobljene delove Srpske pravoslavne crkve. Država je, međutim, kao i u Kraljevini Srbiji, brzo pokazala nameru da odlučuje o unutrašnjim stvarima Crkve.

Konkordatska kriza 1937. godine, donela je otvoren, ogorčen sukob između SPC i jugoslovenske države. Strah Srpske crkve i javnosti od uzmicanja države pred pretnjom rimokatoličkog prozelitizma, podsećao je na sukob iz doba svrgavanja mitropolita Mihaila. Ovoga puta Crkva je bila odlučnija i imala je podršku jake opozicije. Za razliku od kralja Milana Obrenovića i Stojana Novakovića, knez Pavle Karađorđević i Milan Stojadinović, suočeni sa spremnošću Crkve na prekid odnosa sa državom i na odlučenje pristalica konkordata, odlučili su da se povuku. Tek pošto je vlada odustala od konkordata, odnosi Crkve i države su se popravili.

Napetosti između Srpske crkve i jugoslovenske države nastavile su se posle sporazuma Cvetković - Maček, kojim je vlada prepustila srpske oblasti novouspostavljenoj Banovini Hrvatskoj. Odnosi između Crkve i države bili su, dakle, već opterećeni sukobima kada je Jugoslavija potpisala sporazum o pristupanju Trojnom paktu. To je, svakako, doprinelo podršci Svetog arhijerejskog sabora obaranju Namesništva kneza Pavla Karađorđevića i vlade Dragiše Cvetkovića u vojnom prevratu 27. marta 1941. godine.

* * * * * * * * * * *

Bratimljenje krsta i mača u borbi za slobodu

ISTORIJSKO iskustvo Srpske pravoslavne crkve potvrđuje svu složenost odnosa između Crkve i države. U svojoj 800 godina dugoj istoriji, SPC je duže vreme provela u muslimanskim i rimokatoličkim carstvima, pod okupacionim režimima i ateističkim, borbenim diktaturama, nego u srednjovekovnoj državi Nemanjića, ili u novovekovnim srpskim državama. Počevši od kraja 16. veka, od pobune patrijarha Jovana Kantula, ustanka banatskih Srba pod vođstvom vladike vršačkog Teodora i spaljivanja moštiju Svetog Save, može se govoriti, unutar njenog složenog i raznovrsnog istorijskog iskustva, i o ustaničkom istorijskom nasleđu SPC. U potonjim vekovima ona će Osmanskom carstvu pružati uporan i, povremeno, oružan otpor. „Bratimljenje krsta i mača“ u borbi „za krst časni i slobodu zlatnu“ nastaviće se i posle ukidanja Pećke patrijaršije. To će se najbolje videti u Crnoj Gori pod vladikama iz kuće Petrović, ali i u ustancima u kojima je obnovljena Srbija. I tokom 19. veka sveštenici će nastaviti da se pojavljuju u ulozi vođa ustanaka u Bosni i Hercegovini i Staroj Srbiji, zemljama koje su ostale pod osmanskom vlašću. Habzburško carstvo bilo je uspešnije u stavljanju SPC pod kontrolu države. I ono je, međutim, naišlo na oružani otpor, u kome je učestovalo i srpsko sveštenstvo, kada je u Prvom svetskom ratu stupilo na tle Srbije i Crne Gore. To će se ponoviti i u Drugim svetskom ratu. Učešće Srpske crkve u ustanku iz 1941. godine ne može se razumeti van ovog istorijskog konteksta.

SRPSKA crkva je umela da u ogorčene sukobe uđe i sa državom koju je smatrala svojom. To je potvrdila kriza izazvana svrgavanjem mitropolita Mihaila i jerarhije (1881), Konkordatska kriza (1937) i podrška SPC puču 27. marta 1941. godine.

Srpska crkva predugo je bila surovo progonjena i jedva trpljena da bi, pošto su obnovljene srpske države, bila spremna na snishođenje vlasti i prihvatanje njenog presudnog uticaja. U tome je značajna razlika, u poređenju sa, recimo, istorijom Ruske pravoslavne crkve, koja je, posle oslobođenja od tatarskog jarma, i poraza u sukobu sa carevima u 17. veku, naročito u „sinodalnom periodu“, bila čvrsto stopljena sa državom, sve do progona kojima su je podvrgli sovjetski boljševici. U novom veku, ustaničko istorijsko nasleđe Srpske crkve ponajbolje se vidi u ličnostima i delima vladika Petra II Petrovića Njegoša, Mihaila Jovanovića, Svetog Nikolaja Žičkog i Ave Svetog Justina Ćelijskog.