STRADANJE SVEŠTENIKA I MONAHA U "SEČI KNEZOVA": U dva Srpska ustanka manastiri su bili mesta okupljanja i dogovora

Cetinjski manastir, kao i manastiri Ostrog, Morača, Piva, stolećima su bili žarišta pobune i otpora. Iguman Tronoše Stevan Jovanović, potonji Prepodobni Stefan Tronoški, arhimandrit Studenice Vasilije Radosavljević, iguman manastira Kaone Pajsije Jovanović, arhimandrit manastira Kalenić Samuilo Jakovljević i jagodinski prota Jovan Milović imalu su važne uloge u Kočinoj krajini, u vreme Austrijsko-turskog rata (1788-1791). Manastiri Ravanica i Nikolje kablarsko i pre ovog ustanka bili su u vezi sa Austrijancima. Episkop bački Jovan Jovanović više puta je prelazio u Srbiju da bi dizao ljude na oružje. Kada je ustanak počeo, na strani pobunjenika i Austrije bila su čak i oba fanariotska, grčka episkopa u Beogradskom pašaluku. Pošto su Austrijanci odlučili da sa Turcima postignu mir, iguman Stefan Jovanović i ostale crkvene starešine uzalud su pokušavali da ih ubede da Srbiju uzmu pod svoju zaštitu, ili da se za nju postigne bar autonomija pod turskom vlašću.

I u dva srpska ustanka 1804-1815. manastiri Bogovađa, Voljavča, Vraćevšnica, Kalenić, Čokešina, Blagoveštenje kablarsko, Nikolje kablarsko, Studenica, Rača i drugi bili su mesta molitve, skrivanja, ali i okupljanja, dogovora, Sovjeta, skupština i oružanog otpora. Zbog toga su obesvećivani, spaljivani i razarani. Ustanak je počeo zakletvom na krstu prote Atanasija bukovičkog, u Marićevića jaruzi, ali ga neće predvoditi fanariotske vladike, kao što su to činili mitropoliti iz kuće Petrović u Crnoj Gori.

Mirjanski sveštenici i monasi bili su, međutim, prvi Karađorđevi diplomati, zakonodavci, vojskovođe i vojnici.

U SEČI KNEZOVA 1804. pogubljeni su, pored ostalih sveštenika, Hadži Đera Matić, iguman manastira Moravca i Hadži Ruvim Nešković, arhimandrit manastira Bogovađa. Oni su bili samo prvi u nizu mučenika i ispovednika za veru iz tih godina, sve do potonjih Svetitelja Pajsija Ristovića, igumana manastira Trnave kod Čačka i njegovog sabrata Avakuma, koji su, zbog učešća u Hadži-Prodanovoj buni, nabijeni na kolac kod beogradske Stambol-kapije.

Među najistaknutijim diplomatama i zakonodavcima iz doba vožda Karađorđa i kneza Miloša bili su, pored ostalih, prota Mateja Nenadović, arhimandrit manastira Rača Hadži Melentije Stefanović, arhimandrit manastira Vraćevšnica i potonji šabački vladika Melentije Nikšić, arhimandrit Kalenića Samuilo Jakovljević.

Karlovački mitropolit Stefan Stratimirović, Karađorđev nezvanični savetnik je, međutim, uzalud pokušavao da zauzda sveštenstvo južno od Save i Dunava, da ne učestvuje u bojevima sa Turcima. Junaštvom i ratničkim umećem izdvojili su se tada prota Mateja Nenadović, pop Luka Lazarević, Hadži Melentije Stefanović, prota Milutin Ilić Gučanin, (sva četvorica bili su vojvode), prota Nikola Smiljanić iz Badovinaca, arhimandrit Vraćevšnice i potonji beogradski mitropolit Melentije Pavlović.  Prota Milutin Ilić Gučanin ostao je upamćen po tome što je u dvoboju odsekao glavu sarajevskog Ord-age, dok je arhimandrita Melentija Pavlovića, zbog njegovog hrabrenja vojske udaranjem u doboš u boju na Ljubiću, Nikolaj Velimirović prozvao „Melentije Dobošar“.  Nema sumnje da je učešće Srpske crkve u ustanku iz 1941. umnogome podsećalo na njenu ulogu u dva srpska ustanka iz 1804-1815.

* * * * * * * * * *

Otpor Austrougarskoj u Bosni i Hercegovini

OHRABRENI srpskim pobedama na Mišaru i Deligradu, na ustanak su se spremali i Srbi u Bosanskoj Krajini. Pokretači su bili mitropolit sarajevski Venedikt Kraljević i puškar iz Bosanske Gradiške Jovan Jančić Sarajlija; oslanjali su se na popa Nikodima iz Svinjara, popa Jovu Turjačanina, popa Gavra iz Turjaka, na monahe manastira Moštanica i na druge narodne starešine. Pošto je Jančić, kao glavni vođa, ubijen već prvog dana ustanka, u septembru 1809, Turci su, u gušenju pobune, ubijali sve sveštenike i knezove koje su mogli da uhvate. Spaljen je i manastir Moštanica. Među izbeglom bratijom biće i đakon Avakum; sa igumanom Genadijem, on će tada stići u Srbiju.  Pop Jovica Ilić će, međutim, podići novu bunu u kraju oko Dervente i Gradačca 1834. godine, a pop Hadži Petko Jagodić 1851. u okolini Bosanskog Šamca i Trebave. U potonjim decenijama poznate ustaničke starešine biće i prota Stevan Avramović, pop Marko Popović, pop Vaso Kovačević, pop Mile Ćulibrk.

Hercegovačke ustaničke starešine iz reda sveštenika po svemu su bile slične onima iz Crne Gore. Pop i vojvoda Bogdan Zimonjić bio je jedan od vođa u ustanku Luke Vukalovića (1852-1862) i glavni komandant u Hercegovačkom ustanku 1875-1878. Jeromonah manastira Duži i arhimandrit Cetinjskog manastira Nićifor Dučić, istoričar i pisac, učestovao je u ustanku Luke Vukalovića, potom i u crnogorsko-turskom ratu 1862. godine. U srpsko-turskom ratu 1876. bio je komandant dobrovoljačkog kora Ibarske vojske, da bi u ratu 1877-1878. bio komandant ustaških četa Javorskog kora.

ISTORIJI otpora Srpske crkve stranim carstvima i državama pripada i sukob mitropolita Save Kosanovića sa austrougarskim vlastima u Bosni i Hercegovini. Pokušaj pridobijanja za uniju i pritisak Rimokatoličke crkve završili su se njegovim napuštanjem Sarajeva (1883-1885). Toj tradiciji pripada i pokret naroda, naročito nižeg sveštenstva u Bosni i Hercegovini za odbranu školsko-crkvene autonomije (1896-1905).
Crkva u Srbiji, od 1831. autonomna, a od 1879. autokefalna, ulazila je, međutim, u sukobe i sa svojom državom. Prema onome što se danas zna, na zahtev Austrougarske, tek što je Srbija stekla nezavisnost (1878), knez i kralj Milan Obrenović i njegov ministar prosvete i crkvenih dela Stojan Novaković svrgli su arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije Mihaila (1881), potom i sve arhijereje (1883). Dvojna monarhije je u ovom srpskom mitropolitu videla glavnu pretnju stabilnosti svoga režima u okupiranoj Bosni i Hercegovini. O tome je lično ministar spoljnih poslova Austrougarske grof Hajnrih Hajmerle govorio srpskom kralju Milanu Obrenoviću.

* * * * * * * * * *

Srpska duhovna elita se školovala u Rusiji

MITROPOLIT Mihailo je, zaista, još još kao vladika šabački, u vreme turske vlasti nad Bosnom i Hercegovinom, sarađivao sa vođama Srba u ovim pokrajinama.  Dok je bio mitropolit Srbije, preko njega je srpskom pokretu u Bosni i Hercegovini i Staroj Srbiji stizala pomoć Ruske crkve i ruskih slovenofila. Po rečima Đoke Slijepčevića, bio je „asket i borac u jednoj ličnosti, molitvenik i nacionalni revolucionar“, koji je sve „konce slovenske propagande na Balkanu držao u svojim rukama“.  „U njegovim rukama skupljali su se svi konci pokreta 1875-1878. Njega ustaši pitaju za savet; od njega traže često puta uputstva za pojedine postupke, mole pomoć i tuže se jedan na drugoga.“

Šira srpska javnost je, i ne znajući za Tajnu konvenciju između kneza Milana i Austrougarske (1881), prateći njegovu sve naglašeniju austrofilsku politiku, kao i pokušaj prevođenja sarajevskog mitropolita Save Kosanovića na uniju, svrgavanje mitropolita i vladika u Srbiji tumačila rimokatoličkim prozelitizmom Austro-ugarske.

Zvanično, sukob je izbio zbog otpora srpske jerarhije pokušaju vlasti da se preko dva zakona iz 1881. i 1882. Crkva podredi državi. Suštinski, imao je dublje korene: nove srpske, na Zapadu školovane, svetovno usmerene elite su, preko racionalistički, zapadnoevropski ustrojene države, postepeno menjale tradicionalni identitet Srpske crkve i kulture.  Sa druge strane, srpska crkvena, duhovna elita vaspitavana je, svojim najznačajnijim delom, u Rusiji.

KRALj MILAN i naprednjaci svrgli su mitropolita Mihaila. On je bio blizak srpskim liberalima koji su, iako su njihove vođe i ideolozi školovani na Zapadu, u to vreme bili proruski orijentisani i skloni traganju za idealnim poretkom u izvornim, srpskim, demokratskim i samoupravnim tradicijama. Njihov najznačajniji ideolog, Vladimir Jovanović se, zajedno sa Jovanom Ristićem, sukobljavao sa srpskim „Švabama“, došljacima iz Habzburške monarhije, koji su srpsku državu pokušavali da ustroje prema austrijskim uzorima. Čuvena je bila polemika Vladimira Jovanovića sa Đurom Daničićem, mentorom Stojana Novakovića, u kojoj je Jovanović, zbog svoje potrage za srpskim, tradicijskim uzorima, bio „Srbenda“, dok je Daničić bio „gotovan“, spreman da se posluži gotovim, „švapskim“ obrascima. Svetozar Marković, školovan u Rusiji, nekada pristalica Vladimira Jovanovića, potom ideolog socijalističkog i radikalskog pokreta, borbu za samoupravu i demokratiju, protiv zloupotreba državnog činovništva, učinio je središtem svoje političke ideologije. Dok je Marković bio doktrinarni protivnik Crkve, njegov prijatelj, učenik i potonji vođa radikala Nikola Pašić dospeće pod uticaj mitropolita Mihaila, Nikolaja Danilevskog i sličnih ruskih pisaca, u godinama zajedničke emigracije. Tada su Pašić i mitropolit Mihailo, uz podršku ruskih slovenofila, crnogorskog knjaza Nikole Petrovića i pretendenta na presto u Beogradu, Petra Karađorđevića, pripremali ustanak i svrgavanje režima kralja Milana.

* * * * * * * * * *

U Srbiji, u sukobu sa državom, pobedila je crkva

U REDOVIMA radikala bilo je mnogo nižeg srpskog sveštenstva.  Ne slučajno, Nikolaj Velimirović će, za vreme Prvog svetskog rata, u doba najžešćih napada britanskih propagandista, hrvatskih političara i srpske opozicije na Nikolu  Pašića, biti njegov blizak saradnik, da bi, u vreme Jugoslavije, isticao Pašićevu religioznost i crkvenost.

Velimirović je tada, pored ostalog, citirao reči italijanskog diplomate Karla Sforce kome je Nikola Pašić, u razgovoru o papi i ujedinjenju crkava, rekao: „To je lep ideal, samo ja sam za parlament, a nisam za autokratiju, znači volim više zakon crkvenih Sabora nego zakon jednog nepogrešnog pastira.“

Sukob Crkve i države u Srbiji 1881-1889. završio se pobedom Crkve, povratkom mitropolita Mihaila u Srbiju i u mitropolitsko dostojanstvo. Pozdravni govor tada mu je držao njegov bliski prijatelj i saradnik, arhimandrit Nićifor Dučić.  Suštinski, međutim, duh vremena je radio za zapadnjački usmerene beogradske intelektualce.

U dobu uoči Prvog svetskog rata, mladi jeromonah Nikolaj Velimirović postepeno će postajati ono što je mitropolit Mihailo bio u drugoj polovini 19. veka. Tada je i Velimirović bio „zapadnjak“, ali će vremenom, suočen sa užasima Velikog rata i ruske revolucije, kao kakav starozavetni prorok, sve glasnije podsećati sekularizovanu, pozapadnjačenu, jugoslovensku, srpsku elitu na izvore i poreklo srpske kulture. 

U NAPADU Austrougarske na Srbiju u Prvom svetskom ratu Nikolaj Velimirović će videti rimokatoličku najezdu, ravnu onoj muslimanskoj, koju je Srbija pretrpela u poznom srednjem veku. Srpski otpor toj najezdi on je nazivao „ustankom“: „Sto godina trajao je srpski ustanak protiv Turaka. On se završio u zimu 1912. god. Od tada počinje ustanak protiv Austrougarske“.

U duhu te tradicije, Nikolaj je 1912. bio sveštenoslužitelj u Vrhovnoj komandi srpske vojske. U kratkotrajnim ofanzivnim akcijama na teritorijama Srema, Bosne i Hercegovine, on je sa srpskom vojskom, ušao 10. septembra 1914, u oslobođeni Zemun. Učestovao je u borbama i novembra 1914. godine. Kasnije je, u Britaniji i SAD, pridobijao tamošnje javno mnjenje za srpske ratne ciljeve.

I ostale crkvene učesnike u potonjem ustanku i drami 1941-1945. već u Prvom svetskom ratu nalazimo u sličnim ulogama. Tadašnji mitropolit pećki i potonji srpski patrijarh, Gavrilo Dožić, učestovao je u septembru 1914, kao dobrovoljac, u prodoru Sandžačke vojske serdara Janka Vukotića i Užičke vojske do Sarajeva. Ostatak rata on će provesti u zarobljeništvu.  Jeromonah Josif Cvijović, koji će, kao mitropolit skopski upravljati Srpskom Crkvom u Drugom svetskom ratu, od 1912. do 1915. bio je komita u sastavu jedinica Vojvode Vuka i Vojvode Tankosića, da bi od 1915. do 1918. bio vojni sveštenik i učesnik u srpskim misijama u Rusiji i Engleskoj.