SPALJIVANJE MOŠTIJU SVETOG SAVE - KAZNA ZBOG BANATSKOG USTANKA: Crkva važan činilac u oblikovanju Srpske nacionalne svesti

„Vlastima se treba pokoravati sve dok održavaju božanski poredak u svetu, dok su „sluge Božje“ i kao sluge Božje. Pokoravati se vlastima zato što kao sluge Božje nose mač kojim kažnjavaju zlo a štite dobro. Pokoravati se vlastima zato što su sluge Božje „strah zlim delima“, a ne dobrim. No kada su vlasti strah dobrim delima, kada vlasti gone Božje dobro, i najveće Dobro i Svedobro ovoga sveta – Gospoda Hrista, i time Njegovu Crkvu, onda se takvim vlastima ne treba pokoravati, niti ih slušati. Sa njima se hrišćanin mora boriti, i to svetim, evanđelskim sredstvima boriti. Nikada se hrišćanin ne sme većma pokoravati ljudima nego Bogu, naročito ljudima koji su protiv Boga Istinoga i protiv Njegovog Evanđelja.

Vlast je u načelu, u principu od Boga. Ali kad se vlast odmetne od Boga i istupi protiv Boga, onda se ona pretvara u nasilje, i time prestaje biti od Boga i postaje od đavola… …

Takvo je sveto i nepogrešivo učenje Pravoslavne Crkve Hristove o tome, takvo od početka do sada, i od sada pa kroza sve vekove vekova. Svedoci toga? – Svi Sveti Apostoli, svi Sveti Oci, svi Sveti Mučenici. Naročito Sveti Mučenici, počevši od Svetog prvomučenika Stefana, pa sve do našeg Svetog đakona Avakuma i ostalih Svetih Mučenika današnjih. Svi su oni stradali za Gospoda Hrista, mahom, od careva i kraljeva i poglavara; rečju: od bogoboračkih vlasti ovoga sveta. A tih Svetih Ispovednika je ne samo na hiljade nego na milione. Svi su oni sveti i besmrtni svedoci Bogočovečanske Istine: hrišćani su dužni protiviti se bezbožnim i protivbožjim naredbama careva, poglavara, vlastodržaca ovoga sveta, pa ma gde oni bili i ma ko bili.“ 

POREKLO  ustaničkog nasleđa Srpske crkve moglo bi da se traži već u dobu prvih poraza srpskih država i Srba u sučeljavanju sa Osmanlijama, između Maričke bitke 1371. i pada Budima 1541. godine. Stradanja su minula tek kada je prestao život Srba „na krvavoj Krajini“, na granicama carstava, kada su se međe Osmanskog carstva pomerile dalje od srpskih zemalja, ka severu i zapadu. Srbi su se posle 1541. konačno našli, skoro svi, unutar granica jedne, osmanske države. O određenijoj ulozi srpske crkve u ovim suštinski verskim ratovima se, međutim, malo zna. Krstaški duh bio je vidljiviji u delovanju Rimokatoličke crkve, sa kojom su Srbi, od cara Dušana do patrijarha Jovana Kantula, pregovarali o antiturskoj saradnji.

Buna mitropolita Pavla Smederevca (1527-1541), imala je za cilj odbranu od prevlasti Ohridske arhiepiskopije i obnovu Pećke patrijaršije. Bila je, dakle, usmerena protiv prevlasti grčke jerarhije nad Srpskom crkvom. Ima podataka o tome da je mitropolit Pavle, kada se proglasio za Pećkog patrijarha, računao na razumevanje Turaka.

* * * * * * * * * *

Srpska crkva će vekovima zamenjivati državu

U SVIM potonjim pobunama i političkim pokretima Srba ponavljaće se programska pozivanja na slavnu srpsku prošlost. Srpska crkva čuvala je sećanje na vreme Nemanjića, kao na zlatno doba diarhije Crkve i države. Takav odnos između države i Crkve oličavali su njihovi osnivači, otac Sveti Simeon i njegova dva sina, Sveti Sava i Stefan Prvovenčani. Prednost duha nad svetom materijalne, političke moći, Zaveta nad silom, Crkve nad državom, utvrđena je i dokazana opredeljenjem princa Rastka da napusti palatu i pobegne u manastir. Srpski vladari to su potvrđivali odricanjem od državne moći i povlačenjem u svoje zadužbine, od Stefana Nemanje, pa sve do sremskog despota Đorđa Brankovića. Tu ne samo da nije bilo sukoba između države i univerzalno ustrojene rimske crkve, kao na Zapadu, nego je Srpska crkva bila, za razliku od zavađenog plemstva, važan činilac duhovnog i državnog jedinstva. Ona je mirila sukobljene Nemanjiće da bi, posle njihovog nestanka, u dobu međusobnih sukoba oblasnih gospodara, u knezu Lazaru pronašla onoga ko će sačuvati Crkvu i državu. Njegovoj pogibiji u Kosovskoj bici, Srpska crkva dala je hrišćanski, novozavetni smisao potvrde zaveta Svetog Save, opredeljenja i žrtve za Carstvo nebesko. To opredeljenje suštinski će uticati na oblikovanje srpske nacionalne svesti.

Obnova Pećke patrijaršije 1557. bila je novi početak, uporediv sa sticanjem autokefalnosti 1219. godine. U svojevrsnom teokratskom poretku, u heterogenim društvenim okvirima u kojima su unutar ogromnog carstva Srbi živeli, Crkva će zamenjivati državu, dok će patrijarsi, vladike, monaštvo i mirjansko sveštenstvo biti, u isto vreme, svetovne, narodne starešine. U decenijama neposredno po obnovi Patrijaršije, u drugoj polovini 16. veka, Srpska crkva i društvo proći će kroz doba velike obnove, oslonjene na svetosavske, nemanjićke uzore.

ZA OSMANSKU državu SPC je bila zakonita, ali i jedva trpljena ustanova. Iz dvosmislenog, protivrečnog položaja narodnog jemca i predvodnika ustanaka proisticaće cela potonja istorija Pećke patrijaršije, sve do njenog ukidanja 1766. godine.

Važan preokret donela je pobuna Srba, predvođenih patrijarhom Jovanom Kantulom, za vreme Dugog rata između Habzburgovaca i Osmanlija (1593-1606). Istoriografija je uzroke ovog događaja pronašla u opadanju osmanske moći, slabljenju srpskog glavarskog sloja i u novim porezima, nametnutim Srpskoj crkvi.  Uočeno je, takođe, da je pobuna dugo pripremana i da nije bila samo stihijski izraz rajinskog gneva. Zahvatila je široke prostore Banata, Vlaške, Pomoravlja, Podrinja, Zapadne Srbije i Hercegovine. Iako se između tih pokreta na prvi pogled ne vidi čvrsta povezanost, oni se mogu, zbog svojih razmera, smatrati jednim od najvećih ustanaka u jugoistočnoj Evropi u periodu od 16. do 18. veka.

Ustanak Srba u Banatu, predvođenih vladikom vršačkim Teodorom, bio je, bez sumnje, najmasovniji u nizu srpskih pokreta i pobuna za vreme Dugog rata. Ima vesti o tome da su banatski ustanici nosili zastave sa likom Svetog Save. Više podataka imamo o tome da su ih Osmanlije 1594. godine kaznile spaljivanjem njegovih moštiju. Ćivoti sa čudotvornim moštima svetih Srba bile su, naime, opipljivi dokaz istinitosti istorije i predanja, zbog čega će ih Srbi, u potonjim ustancima, tako uporno spasavati i nositi sa sobom, u nove seobe.  Turci su, očigledno, u Srbima već tada videli političku celinu, predvođenu Crkvom i zasnovanu na kultovima nacionalnih svetaca. Da su ono to i bili, potvrđuje pismo kaluđera Damjana i Pavla papi Klementu VIII iz 1597, nastalo u ustaničkom krugu patrijarha Jovana Kantula i nikšićkog vojvode Grdana. U njemu se Srbi predstavljaju papi kroz pripovedanje o svojoj istoriji, o svojim svecima i vladarima, i kroz nabrajanje svojih zemalja i starešina, spremnih da se, uz papinu pomoć, izbore za obnovu svoje države.

* * * * * * * * * *

Svesno primanje žrtve i umiranje "za daleka pokolenja"

VLADIKA Teodor živ je odran u Vršcu, dok je patrijarh Jovan, kako se smatra, ubijen u Carigradu. Nesumnjivo najznačajniji događaj iz vremena pokreta 1594-1606 bilo je, međutim, spaljivanje moštiju Svetog Save. Posmatran u dužoj istorijskoj perspektivi, bio je to prelomni trenutak i pravi početak sukoba Srba sa Osmanskim carstvom.

Đoko Slijepčević je u ovim događajima tražio početke oslobodilačke borbe Srpske crkve protiv Osmanskog carstva:

„Od kraja XVI veka, tako punog krupnih događaja u životu Srpske pravoslavne crkve, pa sve do kraja XVIII veka, Srpska crkva se, izuzimajući samo vreme patrijarha Pajsija (1614-1647), nalazila skoro u stalnoj borbi sa Turcima… …U dramatičnim časovima ustreptale nade u oslobođenje od turskoga ropstva, koje je krajem XVI veka bilo narodu mrskije nego teže, stali su naši crkveni ljudi na čelo oslobodilačke borbe svoga naroda i ostali su tu sve do novijega vremena…“ 

Srpska crkva je, dakle, počevši od kraja 16, pa sve do kraja 18. veka ostala u više ili manje prikrivenom sukobu sa osmanskom državom. Bilo je to „…vreme u kome su se, u borbi za isti ideal, zbratimili krst i mač, sa kojima su naši crkveni oci rukovali jednakom veštinom. Borba se vodila sa geslom ‘za krst časni i slobodu zlatnu’ i bila je neobično teška. Uzeta kao celina ona je bila potresan primer samoodricanja celoga jednog naroda, koji je ginuo i onda kada nije bilo izgleda na pobedu: svesno se primala žrtva radi viših duhovnih i moralnih ciljeva i umiralo se ‘za daleka neka pokolenja’“.

U NAPORIMA pape Klementa VIII da u borbi protiv Osmanlija uspostavi široku koaliciju, oslonjenu na Španiju, Austriju i Veneciju, kao i u upornim pokušajima Srba da za svoju sudbinu zainteresuju papu, Habzburgovce, vladare Erdelja, italijanskih država, vidljiv je uticaj spoljnih činilaca na ove srpske pokrete.  Učvršćivanje veza sa Rusijom u doba patrijarha Pajsija Janjevca, potonjeg Svetog Pajsija Janjevskog (1614-1647), biće posledica razočaranja u Zapad, ali i sazrevanja svesti o podjednakoj pretnji od unijaćenja i islamizacije. Zbog veza sa Rusijom biće obešen njegov naslednik na pećkom tronu, patrijarh i svetitelj Gavrilo (1655).  U sukobu sa državom, Srpska crkva vekovima će stupati u kontakte sa suparničkim, velikim silama. Tako će ostati sve do 1941. godine.

Uoči ustanka Srba pod patrijarhom Arsenijem III Crnojevićem i Velike seobe iz 1690, poverenici Beča, Venecije i Rima stizali su do Pećke patrijaršije. Habzburgovci su prisilili patrijarha Arsenija III Crnojevića da se, iz Crne Gore i mletačkog okrilja, vrati u Peć, da se pridruži njihovim armijama i zagazi u otvoren sukob sa državom Osmanlija. Slična je bila istorija ustanka patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente protiv Osmanlija 1737. godine. I tom događaju prethodili su kontakti sa Austrijom; i ova pobuna okončala se seobom u Habzburško carstvo.

* * * * * * * * * *

Crnogorske vladike oličenje ustaničke tradicije

NA USTANAK Srba u Velikom bečkom ratu Osmansko carstvo odgovorilo je uništavanjem srpskog stanovništva i bogomolja i postavljanjem grčkih patrijaraha na čelo Pećke patrijaršije. Uz unijaćenje i islamizaciju, Srpska crkva morala je da se brani i od ambicija grčke jerarhije. Od 1690. godine, nacionalno ime Srba postalo je sinonim za odmetnike i otpadnike od sultanove milosti. Izjašnjavati se na osnovu lokalne ili verske pripadnosti (Makedonac, hrišćanin) bilo je bezbednije nego biti Srbin. To je najčešće bio početak otpadanja od srpskog, i asimilacije u druge identitete. Ta pojava dodatno će se proširiti posle početka Prvog srpskog ustanka 1804. godine i potrajaće sve do 1912. godine. U 20. i 21. veku, ovo bekstvo od nacionalnog imena će, u sučeljavanjima Srba i njihove Crkve sa novim osvajačima i asimilatorskim državama, od Austrougarske i Bugarske, preko nacističke Nemačke i ustaške Hrvatske, do Titove Jugoslavije, današnje Crne Gore, Hrvatske ili Makedonije, samo poprimati nove forme.

U Habzburškoj monarhiji Srpska crkva pružala je uporan otpor unijaćenju i podržavala odbijanje srpskih krajišnika da budu ukmećeni. Sve do sredine 19. veka njena Karlovačka mitropolija biće i duhovni i politički vođa srpskog naroda u Austriji. Regulamentima, „Deklaratorijom“ i „Konzistorijalnom sistemom“, između 1770. i  1782,  Srpska crkva je, međutim, postepeno stavljena pod kontrolu habzburške države.  Predvodnički položaj patrijarha Josifa Rajačića u revoluciji 1848-1849. ličio je, na prvi pogled, na tradicionalno, ustaničko starešinstvo srpskih arhijereja. Patrijarh i Srbi su, ipak, braneći se od asimilatorskih ambicija Mađara, u isto vreme, zajedno sa banom Josipom Jelačićem, štitili državu Habzburgovaca od mađarske pobune.

CRNOGORSKE vladike su, počevši od Danila Petrovića, predstavljale pravo oličenje ustaničke tradicije Srpske crkve. To se ponajpre odnosilo na mitropolite Petra I Petrovića, potonjeg Svetog Petra Cetinjskog i na Petra II Petrovića Njegoša. U Crnoj Gori, pod vlašću vladika iz kuće Petrovića, i posle ukidanja Pećke patrijaršije 1766. očuvala se tradicijska, teokratska „stopljenost“ Crkve i društva. Tu se jasno videlo oslanjanje Srpske crkve, u sukobu sa turskom državom, koja je na Crnu Goru i dalje polagala formalno pravo, na suparničke države, velike sile, Veneciju i Rusiju.

Sveštenici su tu prvo morali da se dokažu u bojevima, kao junaci, pri čemu su, ako je verovati izvorima, da bi služili liturgije, morali da izbegavaju prolivanje krvi.

Izvori, međutim, svedoče o učešću samog Svetog Petra Cetinjskog u borbama i o njegovoj spretnosti u rukovanju jataganom.

Temeljni dokument i ključni izvor za proučavanje ustaničkih tradicija Srpske crkve biće upravo „Gorski vijenac“ vladike Petra II Petrovića Njegoša. Uočeno je, takođe, da Njegoševo delo ukazuje na „oblačenje u Hrista“, „poistovećenje sa Hristom“ kao suštinu Kosovskog zaveta i opredeljenja za Carstvo nebesko, kao i na stranputice epskog, ratničkog shvatanja sveta.

Borbu „za krst časni i slobodu zlatnu“ pratili su, naime, promišljeni, jasni politički pogledi. O tome su svedočili tajni memorandumi, upućivani Rusiji, posvećeni potrebi ujedinjenja srpskih zemalja i stvaranja „Slavenosrpskog carstva“, proistekli iz saradnje mitropolita Petra I Petrovića, igumana manastira Pive Arsenija Gagovića i karlovačkog mitropolita Stefana Stratimirovića.