DRINA JE ZA HRVATE ISTORIJSKA GRANICA: Donošenje Ustava pojačalo razlike među opozicionim strankama

Hrvatski pokret je razvio živu političku aktivnost u inostranstvu agitujući u evropskim prestonicama za „hrvatsku stvar”. U zemlji njegovi prvaci su čekali da se diktatura sama kompromituje verujući da će u tom trenutku „pregovori sa krunom” biti neminovnost. Rešavanje hrvatskih nacionalnih zahteva Vlatko Maček je pretpostavljao vraćanju suvereniteta skupštini, ustanovljenju političkih sloboda, uspostavljanju punog parlamentarnog poretka. Osnovnim problemom on je smatrao uvreženo shvatanje „o tobožnjem narodnom jedinstvu Južnih Slovena”. U pismu Sitonu Votsonu, uticajnom britanskom istoričaru,  on je 1918. označavao trenutkom u kome je Srbija „okupirala čitav današnji teritorij jugoslavenske države”. Naglašavao je potrebu da Srbija prizna Hrvatskoj i Crnoj Gori „njihov nasiljem i prevarom oteti državnopravni suverenitet” a za stanovništvo Bosne i Hercegovine i Vojvodine zagovarao plebiscit kojim će odlučiti o formiranju „svoje samostalne jedinice” ili priključenju Srbiji ili Hrvatskoj. Bio je ubeđen da buduća zajednica mora da nastane „ugovorom” koji jedini obezbećuje „slobodu svake pojedine zemlje”. Istovremeno, od Srbije je tražio da se „odrekne svojih težnji za hegemonijom... puštajući iz svojih ruku sva sredstva, koja su kadra tu hegemoniju drže”.

SRPSKA GRAĐANSKA opozicija je zagovarala obrnuti red poteza. Po njihovom mišljenju bez demokratije nije bilo moguće rešavati državno-pravna pitanja. Radikali su umereno protestovali protiv ukidanja građanskih političkih sloboda i tražili liberalizaciju režima. Godine diktature posebno su uticale na promenu političkog stava kod radikala u Vojvodini koji su zahtevali veći uticaj prilikom uređenja odnosa u Vojvodini. Demokrate su osuđivale režim diktature, zahtevale okupljanje i saradnju svih opozicionih stranaka, odbacivale „jugoslovenstvo pod moranje”. U pogledu uređenja države bili su skloni da se priklone složenijem obliku državne organizacije. O preuređenju države, u godinama diktature, najozbiljnije je razmišljala grupa političara okupljena oko levog krila Saveza zemljoradni ka. O njihovim naporima svedoče programski dokumenti („Šesnaest tačaka” i „Zadaci nove vlasti”)  koje je krajem 1931. i početkom.1932. izradio Dragoljub Jovanović. Predstavnici Zemljoradničke levice kritikovali su režim diktature i zagovarali federalističko državno-pravno urećenje. U viđenju Dragoljuba Jovanovića Srbi, Hrvati i Slovenci imali su „pravo na svoje samostalno opredeljenje i urećenje”. Uz glavne zemlje (srpsku, hrvatsku i slovenačku), po njihovom mišljenju, trebale su da budu grupisane „razne naše pokrajine, prema slobodno izraženoj volji pojedinih zainteresovanih krajeva a s obzirom na navodno — istorijske tradicije, geografske i ekonomske pogodnosti”. Levi zemljoradnici su Bosnu, Srem i Vojvodinu smatrali sastavnim delom srpskog nacionalnog prostora. Vođa Levih zemljoradnika je predviđao i mogućnost da u dogovoru sa „glavnim zemljama” i neke druge oblasti budu organizovane kao „posebne zemlje”. Izneti politički stavovi došli su pod udar režima a Dragoljubu Jovanoviću sudio je Sud za zaštitu države. Sučeljeni pogledi srpskih političkih partija na diktaturu i oblik državnog uređenja onemogućavao ih je da zajednički istupe protiv režima i definišu prihvatljivu političku platformu za pregovore sa Seljačko-demokratskom koalicijom.

* * * * * * * * * *

U Zagrebu poništavaju akt o osnivanju zajedničke države

UDARI RIMOKATOLIČKE  crkve na državu („Memorandum rimokatoličkog episkopata” i „Poslanica o Sokolu”) i politički zahtevi Seljačko-demokratske koalicije, saveza Vlatka Mačeka i Svetozra Pribićevića,  (tzv. „Zagrebačke punktacije”) označili su oživljavanje političkog života i povlačenje režima diktature. Izvršni odbor Seljačko-demokratske koalicije istakao je, na svome sastanku od 5—7. novembra 1932, nužnu potrebu uspostavljanja demokratskog državnog poretka. U pitanju je bila svojevrsna dopuna rezolucije od 1. avgusta 1928. Skup je već svojim sastavom (Vlatko  Maček, Josip Predavec, Juraj Šutej — HSS; Duda Bošković, Dušan Kecmanović, Sava Kosanović, Xinko Krizman, Večeslav Vilder — SDS, Ante Trumbić i Milo Budak) demonstrirao „jedinstvo cele hrvatske vanparlamentarne opozicije”, predstavljao pokušaj kontrole svih političkih opcija (posebno frankovaca), iskazivao nastojanje privlačenja Srba iz prečanskih krajeva i njihovo suprotstavljanje „onima preko Drine”. U „Punktacijama” je dominirao politički stav da narod predstavlja isključivi izvor „svakog političkog autoriteta i svake javne vlasti”. Seljaštvo je proglašeno temeljom „sveukupnog” državnog i društvenog života. Izvršena je osuda „srbijanske hegemonije” od početka nametnute „Hrvatskoj i svim našim zemljama s ove strane Save, Drave i Dunava” i istaknuto da ona „svojom nesposobnošću, pomoću nasilja, nemoralnih metoda, držeći u svojoj ruci svu državnu vlast, djeluje destruktivno, uništavajući moralne vrednosti, sve naše napredne ustanove i tekovine, materijalnu tekovinu naroda, pa i njegov duhovni mir. To stanje je postiglo vrhunac pod apsolutističkim režimom od 6. januara 1929. god., koji je, pojačavši tu hegemoniju, sa svim njenim kobnim posledicama još dokinuo građanske i političke slobode”.

SELjAČKO-DEMOKRATSKA koalicija, u ime togaje, „vraćajući se na godinu 1918, kao izvornu tačku”, zagovarala odlučnu borbu protiv hegemonije „sa ciljem, da se ona odstrani iz svih naših krajeva tako, da se ukloni od ovud svaka vlast i upliv te hegemnonije sa svim njenim predstavnicima”. To je, po mišljenju hrvatskih političara, bila pretpostavka za pristupanje „k novom uređenju državne zajednice”, u kojoj ne bi bilo „prevlasti jednog ili više njenih članova nad ostalima” i koja je zamišljana „kao asocijacija interesa, osnovana na slobodnoj volji njenih članova, tako da svaki član u svojoj zemlji kao i svi udruženi u zajedničkom saraćivanju na poslovima općeg interesa zajednice, koji će se sporazumno utvrditi, budu mogli osigurati i posebne i skupne interese te zajamčiti napredak i procvat moralnog i materijalnog života naroda srpskog, hrvatskog i naroda slovenačkog”.

Rezolucija čiji je tvorac bio Ante Trumbić, doneta je 5. novembra 1932, a sadržala je osnovne političke koncepcije HSS. Dokument je posebno naglašavao „nacionalni i teritorijalni momenat”. U njemu je reka Drina označena istorijskom granicom koja „predodrećuje državnu organizaciju i čini je trajnim političkim polazištem”. Činu ujedinjenja od 1. decembra 1918. oduzet je karakter državnopravnog akta. Novo državno uređenje, koje je Maček tražio, podrazumevalo je idejno vraćanje „na ishodišnu tačku... na jedno stanje u kome je bilo državne granice ali u kome još nije bilo ujedinjenja, već su unutar granice egzistirale posebne jedinice: Hrvatska, Vojvodina, Bosna, Crna Gora Srbija”. Vođa HSS ipak nije do kraja definisao političku osnovu na kojoj bi ujedinjenje bilo izvedeno i kakav bi oblik imala jugoslovenska država. Prvaci Samostalne demokratske stranke koji su bili na sastanku u Zagrebu (D. Kecmanović, D. Bošković, S. Kosanović, V. Vilder, X. Krizman) prihvatili su najveći deo predloženog dokumenta.

Srpska politička javnost i režim diktature tumačili su pojavu Punktacija kao korak ka revizionizmu.

* * * * * * * * * *

Sve političke snage u Srbiji trpane „na jednu gomilu“

ZAGREBAČKE PUNKTACIJE pratio je talas rezolucija različitih opozicionih partija i grupa koje su zauzimale opozicioni stav prema režimu. Pokretanje iz letargije, u kojoj su političke partije dugo tavorile, bilo je posledica promenjenih političkih prilika ali i svesti da dalja „pasivna rezistencija” vodi konačnom eliminisanju sa političke pozornice. „Novosadska rezolucija”, nastala 11. decembra 1932. u krugu grupe radikala i samostalnih demokrata, bila je prva reakcija na Zagrebačke punktacije. Mišljenja iskazana u Novom Sadu umnogome su se razlikovala. Demokrata S. Matić je smatrao da Jugoslavija mora biti urećena „na federativnoj osnovi, jer se samo na taj način može onemogućiti srbijanski imperijalizam i obezbediti kulturni, socijalni i ekonomski napredak pojedinih pokrajina, nadalje pak same Vojvodine”. [...] Demokrate su smatrale da „hrvatsko konstituisanje i okupljanje ne sme da dovede u pitanje teritorijalno i političko (nacionalno) jedinstvo srpskog naroda”. Oni su bili ubeđeni da „Vojvodina sa Sremom” treba da dobije isti status kao Hrvatska i ostale pokrajine. Predstavnici Radikalne stranke zahtevali su umerenu decentralizaciju zemlje, ozbiljno gazdovanje državom, očuvanje državnih granica i primenu načela „Vojvodina Vojvođanima”. Svest da Srbi iz Vojvodine ne smeju imati isti odnos prema Beogradu kao Hrvati presudno je uticala na radikale da obuzdavaju neumerene zahteve Samostalaca spremnih da kopiraju stavove Zagrebačkih punktacija. Novosadska rezolucija je, otuda, bila kompromis.

Ukazivala je na „krah” centralističkog uređenja, ekonomske štete koje je Vojvodina pretrpela u godinama centralizma i diktature i zahtevala uspostavljanje novog državnog poretka u kome će „Vojvodina sa Sremom za sebe tražiti isti položaj koji će imati ostale pokrajine”. Mećusobno polarizovanog mišljenja vojvođanski radikali i samostalni demokrati bili su saglasni u tome da promene treba izvršiti u „postojećim državnim okvirima”, državu očuvati a režim promeniti. Definišući osetljivo državnopravno pitanje Novosadska rezolucija je odbacivala mogućnost rešavanja političke krize povratkom na 1918. kao ishodišnu tačku zajedničkog života.

U „PISMU PARTIJSKIM prijateljima” Ljube Davidovića  osuđivano je nasilje i nesposobnost režima diktature, ukazivano na lažni parlamentarizam uspostavljen oktroisanim ustavom, protestovano protiv „ljage” koju režim u zemlji i inostranstvu „navlači” na ime Srbije, tražena „dosledna i iskrena parlamentarna vladavina” i primena „narodne suverenosti”. Demokrate su zagovarale preuređenje države uvođenjem samoupravnih oblasti oko velikih nacionalno-kulturnih centara — Beograda, Zagreba, Ljubljane. Da bi se prevazišao plemenski trijalizam i sprečila „opasnost otsečnog i grubog teritorijalnog razgraničenja izmeću Srba i Hrvata” predlagano je formiranje četvrte jedinice „u prelaznoj zoni srpsko-hrvatskoj u kojoj se nerazdeljivo ukrštaju plemena, vere i kulturni uticaji”. Davidović se kritički odnosio prema „Zagrebačkim punktacijama”. Smetalo mu je što u njima nije napravljena razlika izmeću vlasti i srpske opozicije, što se sve političke snage u Srbiji trpaju „na jednu gomilu”, što mnogi „prečani” Srbiju i Beograd smatraju svojim neprijateljima, što se nasuprot homogenizacije Hrvatske zagovara cepanje Srba na više oblasti, što se jedna hegemonija nastoji zameniti drugom. „Pismo prijateljima” naznačilo je novine u programskoj orijentaciji Demokratske stranke koje su se prevashodno ogledale u zalaganju za udruživanjem u „opštem narodnom poslu” srpskih, hrvatskih i slovenačkih stranaka, tendenciji odbacivanja „jugoslovenstva pod moranjem”, pokušaju nalaženja političke pozicije koja bi „izmirila” suprotstavljene interese državne celine i njenih delova.

* * * * * * * * * *

Pokušaji da se prečanski“ Srbi odvoje od Srbije

U DEKLARACIJI Slovenske ljudske stranke (SLS)  izražen je zahtev slovenačkog naroda, podeljenog u četiri države, za ujedinjenjem „u jednu jedinstvenu političku celinu, jer će mu biti jedino na taj način osiguran njegov opstanak i svestrani napredak”. Posebnim stavom zatraženo je da „svi Slovenci, Hrvati i Srbi po slobodnom sporazumu i na podlozi demokratije urede jugoslovensku državu iz ravnopravnih jedinica, od kojih neka jedna bude Slovenija”.

Rezolucija Jugoslovenske muslimanske organizacije zahtevala je „urećenje države po ravnopravnim političko-istorijskim jedinicama sa najširim kompetencijama”. U njihovom viđenju Bosna i Hercegovina je trebalo da postane „jedna od ravnopravnih jedinica”.

Prihvatajući tekst Zagrebačkih punktacija Svetozar Pribićević je zamerao njegovim autorima što Jugoslaviju predstavljaju samo kao „asocijaciju interesa, jer državna zajednica koja obuhvata Srbe, Hrvate i Slovence i koja će biti tako uređena da će u pojedinim autonomnim jedinicama ili državama čak biti pomešani Srbi i Hrvati predstavlja više od asocijacije interesa, predstavlja narodnu i duhovnu zajednicu”.

Zemljoradnička stranka i njen šef Ljuba M. Jovanović bio je sklon da podrži podelu države na četiri oblasti — Srbiju u čiji bi sastav ušla „Vojvodina, Srem, Sgara Srbija, Južna Srbija i deo nove Crne Gore, Peć kao i Sandžak”, Bosnu i Hercegovinu „sa starom Crnom Gorom, Dubrovnik, Katunska i Riječka (nahija), Kotor do Metkovića”, Hrvatsku koju čini Primorska i Savska banovina i Sloveniju. U ime Zemljoradničke levice Dragoljub Jovanović se izjašnjavao za podelu Kraljevine Jugoslavije na tri velike zemlje, uz slobodu da se i druge pokrajine konstituišu u dogovoru sa „glavnim zemljama” kao posebne jedinice. Izlaz iz stanja u koje je režim doveo zemlju on je video u „pravoj i potpunoj demokratiji u kojoj će narodni suverenitet biti stožer državne organizacije a seljaštvo temelj na kome se ima izgraditi celokupan demokratski život”.

DEO OPOZICIONIH radikala kritički je sudilo o Zagrebačkim punktacijama ističući da je osudom srbijanske hegemonije hrvatski pokret istakao „skrivenu težnju, da svi Hrvati budu na okupu, a da se Srbi pocepaju na Bosnu, Crnu Goru, Srbiju, Vojvodinu i možda Makedoniju”. Napadajući centralizam radikali se nisu odricali unitarizma dopunjenog samoupravama. Odlučno su, zajedno sa celom srpskom opozicijom, osudili proganjanje slobodnog izražavanja mišljenja kome je režim pribegao nakon donošenja punktacija, smatrajući da teror stvara „još veći jaz između Srba i Hrvata” i „otežava rešavanje svih onih problema narodnog i državnog života koji se moraju rešavati sporazumom i slobodnom voljom naroda”.

Dok su „srbijanske” političke partije nastojale da udarima na monarha i režim izvojuju demokratski poredak u državi, hrvatski politički pokret je svoje snage usmerio ka rešavanju tzv. hrvatskog pitanja. Sredinom 1932, u nastojanju da interesi Hrvata budu što pre zadovoljeni, Vlatko Maček je davao izjave o raspadu Jugoslavije, otcepljenju Hrvatske, potrebi da hrvatski narod na svojoj teritoriji bude gospodar „svoje krvi i svoga novca”, da „hrvatska puška” bude na „hrvatskim leđima”, da sa prostora Hrvatske budu uklonjene „strane srbijanske trupe”, da otpočnu pregovori „delegata” o novim federalnim zakonima. Insistiranje na neograničenoj „slobodi akcije” u budućnosti i zahtevu da se „svi Srbi iz Srbije sa svojim činovnicima i vojnicima... povuku s druge strane triju reka” bila je otvorena provokacija. Pokušavajući da prečanske Srbe odvoji od Srbije Maček je obećavao Dudi Boškoviću „da Hrvati neće praviti pitanje zbog Srema ako Vojvođani budu pristali na federativno uređenje zemlje...”. Takvi stavovi onemogućivali su u 1933—1934. bližu saradnju opozicije.