JUGOSLOVENI IGNORIŠU MATICU SRPSKOG NARODA: Kraj diktature i povratak na sistem ustavne monarhije

Ono što je režimu 1930. godine izgledalo kao konačna pobeda jugoslovenstva, učvršćivanje narodnog jedinstva, definitivno likvidiranje plemenskih i pokrajinskih razlika, "slivanje i stapanje sva tri jugoslovenska plemena u jednu veliku i jedinstvenu jugoslovensku naciju", bio je u suštini najveći poraz jugoslovenske ideje.

Jugoslovenstvo je sve manje doživljavano kao "sinteza" do koje se vremenom može stići a sve više kao "amalgamisanje", "stapanje", "nova religija", "državna dogma", "beskompromisna akcija" koju treba sprovesti bez odlaganja, odmah, administrativnim sredstvima, nasilno.

Period trajanja diktature podudario se sa izbijanjem velike ekonomske krize tako da je izostala materijalna podrška jugoslovenskoj ideologiji. Na drugoj strani, kriza je pogodila industriju, ali i selo koje je već odranije bilo pritisnuto seljačkim dugovima.

Disparitet cena poljoprivrednih i industrijskih proizvoda sasvim je obesnažio kupovnu moć seljaka i direktno uticao na promet robe (opada 40%) i celokupnu proizvodnju.

Ekonomsku krizu je pratilo potpuno zamiranje i marginalizacija srpskih političkih partija i narastanje moći hrvatskog pokreta. Režim je nadgledao delatnost opozicionih političara i registrovao svaki njihov politički angažman. Praćena je aktivnost Ljubomira Davidovića i njegovo nastojanje da suzbije uticaj "dvorskih demokrata" u unutrašnjosti. Stalni objekt posmatranja je bila široka grupacija radikalskih političara "raznih grupa i frakcija" (Miloš Trifunović, A. Aleksa Stanojević, Milan Stojadinović, Dragiša Cvetković). Pažnju režima privlačili su prvaci Saveza zemljoradnika. Posebnom teroru bili su izloženi političari leve orijentacije.

POD UDAROM represivnog zakonodavstva i "belog terora" našli su se posebno komunisti ali i čitav niz značajnih graćanskih političara (Svetozar Pribićević, Dragoljub Jovanović, Anton Korošec, Vlatko Maček). U zahtevima za povratak na ustavno-parlamentarni sistem srpska građanska opozicija je bila složna. Spremnost je postojala i oko iznalaženja sporazuma sa Hrvatima. U kontaktima koje je deo srpske opozicije imao sa predstavnicima Seljačko-demokratske koalicije (koalicija Vlatka Mačeka i Svetozara Pribićevića), u proleće 1929, demonstrirana je spremnost da teritorija države bude podeljena na sedam banovina - "1. Južna Srbija - od Zapadne Morave na jug; 2. Sjeverna Srbija - na sjever od Morave, sa Vojvodinom, Srijemom, Baranja, Bačka Banat; 3. Crna Gora; 4. Bosna-Hercegovina; 5. Hrvatska - Slavonija, bez Srijema, 6. Primorska banovina, u koju bi mogla ući cijela Dalmacija sa Bokom; 7. Slovenija". Drugim rečima tri banovine bi bile srpske, dve hrvatske, jedna slovenska i jedna jugoslovenska. Dalje kontakte presekao je teror diktature. Sva istraživanja pokazuju da režim nije imao uporište u Srbiji.

Ispunjenje megalomanskih državnih, ekonomskih, kulturnih, prosvetnih i drugih planova, koje je na sebe preuzeo režim diktature, umnogome je zavisio od spremnosti činovnika da prihvate novu državnu ideologiju. Međutim, vera činovnika u režim diktature i stabilnost i sposobnost Vlade da reši pitanja koja su diktaturu izazvala, počela je brzo da jenjava. To je bio razlog da već aprila 1929. ministar bez portfelja Nikola Uzunović istakne potrebu da rad ministara i činovnika "bude inspirisan željom i težnjom, da se uništi svaki trag političkih stranaka u nadleštvima. Bez protekcije služba treba da traži službenika". Traženo je da ministri raskinu "sa pojedinom gospodom, koja idu slučajno ili namerno protiv ciljeva režima" i da "svi članovi Vlade svojim javnim radom pokažu da ne gledaju ni levo ni desno i da se drže Manifesta Nj. V. Kralja, lojalno i jedino".

* * * * * * * * * * *

Darivanje Ustava pod pritiskom evropskih zemalja

PREKOMERNA ŠTEDNjA, pojačani nadzor i represija, cenzura, odricanje od "plemenske politike", podsticanje jugoslovenskog nacionalnog osećanja, brisanje svih tragova ranije državnosti, predstavljanje jugoslovenske države kao "sinteze naših nacionalnih izražaja", agresivna propaganda, neki su od pojavnih oblika diktature. Oštru kritiku prethodnog parlamentarnog stanja, označenog izrazima "politička terevenka", "partizanstvo", "destrukcija", pratilo je glorifikovanje režima diktature.

U toku letnjih meseci 1930. najodgovornijim ljudima u Ministarskom savetu postalo je jasno da jugoslovenska ideologija ne može više biti dekretirana "odozgo" i da je režimu neophodna saradnja "sviju narodnih slojeva". Bio je to prvi korak koji je režim učinio na formiranju režimske stranke. U početku nejasan, neodlučan i neuspešan on se završio stvaranjem Jugoslovenske radikalno-seljačke demokratije i, kasnije, Nacionalne stranke.

Nasuprot ponovnog organizovanja srpskih političkih partija stajao je verski i nacionalno homogenizovani hrvatski pokret.

Darovanjem Ustava od 3. septembra 1931. formalno je bio završen period monarhodiktature. Bio je to pokušaj da pod teretom ekonomske krize, nagomilanih političkih teškoća, pritiskom koji je stizao iz inostranstva (Francuska, Čehoslovačka), uvođenjem ograničene ustavnosti, bude nađen izlaz iz krize koja je zahvatila diktatorski režim.

USTAV JE DRŽAVU definisao kao "ustavnu" monarhiju, predvideo postojanje narodnog predstavništva ali ne i parlamentarnog sistema, odredbom da "ne može biti udruživanja na verskoj ili plemenskoj ili religioznoj osnovi u partijsko-političke svrhe", suštinski onemogućio obnavljanje rada političkih partija. Ustav je predviđao da zakonodavnu vlast zajednički vrše kralj i Narodno predstavništvo. Narodno predstavništvo je bilo projektovano kao dvodomo telo (Senat i Narodna skupština). Zakonski predlozi postajali su punovažni zakoni tek kada ih usvoje i Narodna skupština i Senat. Predloge koje u celini ne prihvate oba doma Narodnog predstavništva nisu mogli biti stavljani na dnevni red u istom sazivu. Jednu polovinu članova Senata je imenovao kralj a drugu birao narod na šest godina. Po Ustavu od 3. septembra 1931. "kralj je zatočnik narodnog jedinstva i državne celine". U njegove kompetencije je spadalo da potvrđuje i proglašava zakone, postavlja činovnike, ima pravo amnestije, predstavlja državu u odnosima sa inostranstvom, oglašava rat i zaključuje mir, saziva i raspušta Narodno predstavništvo.

Član 116. Ustava dopuštao je da u "slučaju rata, mobilizacije, nereda, pobune, koji bi doveli u pitanje javni poredak i sigurnost države ili kad su do te mere uopšte ugroženi javni interesi, Kralj može... ukazom narediti da se privremeno preduzmu sve izvanredne, neophodno potrebne mere...".

* * * * * * * * * * *

Opozicija bojkotuje izbore za Narodnu skupštinu

KRALjEVIM UKAZOM od 24. septembra 1931. raspisani su izbori za Narodnu skupštinu, a za dan izbora određen 8. novembar 1931. Političke partije (Narodna radikalna stranka, Demokratska stranka, SJBS, JMO, HSS) su pozvale birače da bojkotuju izbore na kojima je postojala samo jedna izborna lista (Jugoslovenska radikalno-seljačka demokratija) i gde se glasalo javnim i usmenim glasanjem. I pored toga na izbore je izašlo oko 65% birača.

Restauracija ustavnog i parlamentarnog života značila je za režim proširenje društveno-političkog oslonca vladajućeg vrha i stvaranje utiska da se politički život vraća u svoje normalne tokove, a za opoziciju siguran pokazatelj uzmaka snaga diktature pred unutrašnjim i spoljnim teškoćama koje je produbio akt od 6. januara 1929. Proklamovanje Ustava nije značilo napuštanje integralističke jugoslovenske ideologije, već pokušaj da se jugoslovenstvo, kao "nacionalni i državni program" i "opšti narodni pokret", oživotvori u uslovima postojanja "normalnog" ustavnog i političkog života.
Princip nacionalnog unitarizma dosledno je primenjivan i prilikom izbora za Narodnu skupštinu, na kojoj je postojala samo zemaljska izborna lista. Tako su izbori iz 1931, budući da na njima nije učestvovala opozicija, ostali samo iluzija o obnovi parlamentarizma. Tumačenje ustavnih načela kao "nužnih" u uslovima kad je činjen značajan politički zaokret, kojim nisu smeli biti ugroženi rezultati politike "narodnog jedinstva i državne celine, prožimana su sa egzaltiranim izjavama o trijumfu jugoslovenstva, razobličavanju "pokrajinskih ideologija", prevazilaženju nacionalnih, plemenskih, regionalnih i verskih podela, uklanjanja tragova prošlosti.

IZBORI OD 8. NOVEMBRA označavani su dokazom da je narod usvojio šestojanuarski program, a sastav narodnog predstavništva smatran garantom sprovođenja u život jugoslovenskog programa o narodnom i državnom jedinstvu. Insistirano je na "rasnom", "jezičkom" i "psihičkom" jedinstvu Jugoslovena, na stavu da je nakon 1918. došlo do političkog ujedinjenja i uverenju da jugoslovenskoj državi tek predstoji težak rad da u procesu ujedinjavanja regionalnih kultura, zadržavanjem najboljeg, omogući jugoslovensko kulturno jedinstvo. Očekivano je da "sintetizovana jugoslovenska nacija dovede do nadnacionalne kulture koja bi uklonila plemenske suprotnosti, sukobe pravoslavlja i katolicizma, suprotstavljanje duha istoka zapadu".

Osnova na kojoj je tih godina počivala nacionalna i državna politika u jedinstvenoj Kraljevini Jugoslaviji bilo je jugoslovenstvo. Ustav iz septembra 1931. sankcionisao je jugoslovenstvo kao opšte državno načelo i opšti državni pokret, dajući mu presudnu ulogu u izgrađivanju jugoslovenske države i nacije, njene sadržine i tradicije. Za kralja Aleksandra I Karađorđevića i ideologe državne politike, jugoslovenstvo u 1931. godini još nije predstavljalo potpunu negaciju i potiranje plemena, plemenskih imena, prošlosti, sećanja na državne tradicije, osećanja, identiteta, mentaliteta, tj. ono nije imalo oblik pune i čiste integralnosti.

* * * * * * * * * * *

Deset godina haosa, promašaja i nezdravog stanja

KRALj ALEKSANDAR i njegovi ideolozi priznavali su prisustvo takozvanih plemenskih tradicija, plemenskih imena, plemenskih osobina, srpstva, hrvatstva i slovenstva koje su uvažavali i poštovali postojeće razlike i nastojali da spajanjem postignu jugoslovensko jedinstvo. Međutim, nije se krila težnja da se "od sva tri plemena i njihovih tradicija - uzimajući ono što je najbolje, najpozitivnije i zajedničko, što je konstruktivno i što spaja, a odbacujući ono što je negativno i što razdvaja - bez naglog preloma, postepeno stvara i izgrađuje sadržina i tradicija jugoslovenstva, da se najzad, kao nekim prirodnim organskim izrašćivanjem iz plemena, dođe do integralnog jugoslovenstva sa čistom sadržinom i tradicijama jugoslovenskim, izrazitom i jedinstvenom dušom i mentalitetom jugoslovenskim". Drugim rečima, režim je verovao da je "u jednom kraćem ili dužem procesu", evolutivnim putem, kroz konstruktivni rad u prosveti, kulturi, nacionalnim organizacijama, moguće vaspitati jugoslovensku generaciju rasterećenu plemenskih predrasuda, starih državnih tradicija i sa usađenim i jakim jugoslovenskim osećanjima, sposobnu da dosegne ideal integralnog jugoslovenstva. Režim je na jugoslovenstvo gledao kao na evolutivni proces tokom koga bi došlo do duhovnog, kulturnog, političkog i socijalnog zbližavanja, ujedinjavanja, stapanja u jednu celinu.

NASUPROT TOME, deo gorljivih zagovornika integralnog jugoslovenstva verovao je da ono može biti dosegnuto preko noći, revolucionarnim merama, radikalnim promenama ljudske svesti u tačno određenim i isplaniranim rokovima. Integralni Jugosloveni su sa prezirom gledali na prvu deceniju života u Kraljevini SHS označavajući je vremenom haosa, odsustva kontinuiteta, promašaja, "nezdravog stanja". Delo Šestojanuarske diktature smatrali su "grandioznim". Realizaciju ideologije jugoslovenstva delili su u dve faze - zakonodavnu i ideološku. Za ovu potonju smatrali su da mora rezultirati stvaranjem "nove" jugoslovenske generacije.

Jugoslovenski nacionalisti su parolama "Potpunom duhovnom jedinstvu svih jugoslovenskih jedinica", "Jugoslovenski idealisti na okup", "Idejno čisti Jugosloveni na okup", "Mi hoćemo Jugoslaviju Jugoslovena" i drugo značajno uticali na policentričnu nacionalnu svest srpskog naroda. Zahtevi za pristupanjem izgrađivanju "rasnog tipa Jugoslovena", shvatanje jugoslovenstva kao polazne tačke ali i cilja, suštine, "aksioma" celokupnog društvenog angažmana, svođenje zahteva za narodnim i državnim jedinstvom na "sintezu" svih težnji, je opterećivalo. Pojava jugoslovenske nacionalne omladine, koja je sebe doživljavala kao fanatizovanu duhovnu elitu i fizičku snagu spremnu da se "srcem i rukama" suprotstavi svakom separatizmu ali i suprotnom mišljenju i osećanju, brinula je. Sve zajedno dezorijentisalo je stanovnike države.

Treća grupa učesnika u političkom životu jugoslovenstvo je prihvatala kao sredstvo da se političkim mimikrijama bude uz vlast i u vlasti. Sva tri oblika jugoslovenstva zapostavljala su autentične nacionalne identitete i ignorisala maticu srpskog naroda.