SRPSKI PIŠU I GOVORE - PO AMERIČKI "Novosti" istražuju: Koliko naš narod u dijaspori čuva svoje kulturno blago

Tako su naš jezik i matično pismo ćirilica, pisana građa, stara i retka knjiga, srednjovekovni rukopisi, ikone, umetnička dela, srpska imena i prezimena, običaji... asimilovani, utuljeni i na ivici nestanka.

Iako potpuno pouzdani podaci o stanju srpske dijaspore ne postoje, prema nekim procenama, Srbi žive u više od 50 zemalja sveta na svim kontinentima, a tragovi njihove materijalne i duhovne kulture u svetu su evidentni. Svakako najznačajnije identitetsko jezgro predstavljaju eparhije SPC u svetu koje su i stub kulturnog i duhovnog života iseljenih Srba. Ali, osim njih, širom planete ima i oko 200 svetovnih objekata - zadužbina i spomen-kuća, škola, iseljeničkih organizacija, oko stotinu biblioteka s literaturom iz zavičaja... Izdaju se desetine listova i časopisa i oko 50 knjiga godišnje na jeziku zemlje domaćina ili srpskom jeziku. Više desetina nacionalnih institucija ima svoje brojne podružnice, sekcije, redovne godišnje kulturno-umetničke i etničke manifestacije i skupove, više stotina kulturno-umetničkih društava neguje nacionalnu muziku, folklor, običaje...

Da se ova bogata baština ne održava kako zaslužuje i da ne postiji institucionalno staranje o njoj, upozoravaju stručnjaci i istraživači sa kojima smo razgovarali. Oni kažu da je za sagladevanje stanja u kome se nalazi srpsko nasleđe u inostranstvu neophodan daleko širi pristup, veća podrška nadležnih institucija i mnogo više materijalnih sredstava, jer to su fizički naporni i izuzetno složeni stručni poslovi koje mogu da rade samo iskusni stručnjaci.

- Reč je o strateškom pitanju, kome se mora ozbiljno pristupiti - kažu sagovornici "Novosti".

Inače, po zakonu, brigu o kulturnom blagu raseljnih Srba vode različite institucije, u zavisnosti kojoj oblasti blago pripada, a stručnjacima Filološkog fakulteta u Beogradu "zapalo" je da sagledavaju stanje jezika i pisma van granica Srbije.

Tako je profesor ovog Fakulteta Aleksandar Milanović proučavao status srpskog jezika i ćirilice u Americi, što je rezultiralo monografijom "Jezik pisanog nasleđa Srba u Americi" čiji je autor, uz prof. Milanovića, i prof. dr Jelena Vujić.

U ovoj monografiji ukazuje se na značaj pisane baštine srpske iseljeničke zajednice u SAD, koja je nastajala od sredine 19. veka, ali se nude i metodološka uputstva kako tu građu sakupljati i lingvistički obrađivati.

Profesor Milanović kaže nam da srpski jezik van srpskih etničkih granica treba sagledavati i u njegovoj istorijskoj perspektivi i u sadašnjem trenutku, naročito tamo gde naše raseljeno stanovništvo ima dužu pisanu tradiciju, oličenu u novinama, časopisima ili knjigama, kao što je to slučaj u Americi.

- Nastajalo od sredine 19. veka, srpsko pisano nasleđe u SAD danas deluje kao utuljena baština: uglavnom neopisana i nedigitalizovana, ona propada zbog podjednake nebrige Srba u Americi i Srba izvan nje - ističe prof. Milanović. - Slična je situacija i sa srpskim nasleđem u Kanadi, Australiji, ali i u evropskim državama, u koje su naši ljudi stizali uglavnom posle 1945. godine.

Profesori Milanović i Jelena Vujić sakupili su podatke iz različitih formi nekadašnjeg razgovornog stila srpskog jezika: oglase u dnevnim novinama, reklame srpskih, američkih i drugih firmi, privatna pisma, natpise na nadgrobnim spomenicima, tekstove iz kalendara i spomenica...

- Sva građa sakupljena je tokom našeg boravka u Detroitu i Čikagu tokom 2021. godine - kaže pof. Milanović.

A do kojih su zaključaka došli istraživači?

- Svi analizirani tekstovi pokazuju jak uticaj engleskog jezika, a već početkom 20. veka taj uticaj je vidljiv na svim nivoima jezičke strukture počev od fonetsko-fonološkog pa sve do sintaksičkog - pojašljava naš sagovornik. - Posebno su danas zanimljivi leksički anglicizmi koji se prilagođavaju morfološkim odlikama srpskog jezika, pa tako dobijamo imenice ženskog roda šapa (shop) prema radnja, ili sajna (sign) prema oznaka, dok nejbur (neighborhood) ostaje u muškom rodu prema imenici komšiluk. Ovakve primere pratimo u srpskim tekstovima kroz čitav 20. vek.

Sakupljena je i obimna onomastička građa, a ona pokazuje da su, nažalost, brzo i lako odbacivana srpska imena i prezimena već u prvoj generaciji iseljenika.

- Značajnu pažnju posvetili smo i identitetskim pitanjima Srba u SAD, počev od samoodređenja, npr. Srbin - Amerikanac, pa do imenovanja srpskih institucija koje su se na početku 20. veka zvale na primer, Srpska duhovna misija ili Srpska zastava, a danas imamo Srpsko-američki muzej ili Srpsko-američku žensku lidersku mrežu - kaže Milanović.

I dok lingvisti brinu o jezičkom nasleđu, o stanju bibliotečke građe van granica zemlje stara se Narodna bibliteka Srbije, a u radovima koje su objavljivali stručnjaci ove ustanove ističe se da se zaštita ovog kulturnog dobra razmatra samo na marginama.

- Ta građa, koja predstavlja veoma dragocen izvor podataka o srpskom narodu, njegovoj kulturi i tradiciji, o životu u iseljeništvu, političkom, kulturnom i naučnom delovanju, kao i o srpskom jeziku i njegovom razvoju u dijaspori, nepravedno je zanemarena - kažu nam autori radova u kojima je razmatrana zaštita bibliotečke građe u inostanstvu. - Nadležna ministarstva bave se ovom temom samo u meri u kojoj moraju, a tu se pre svega misli na zaštitu stare i retke knjige. Razlozi koji su doveli do problema u zaštiti ovog dela kulturne baštine su: nedostatak jasne koncepcije, loša zakonska regulativa ili neprimenjivanje postojećih zakona, nedostatak stručnjaka i finansijski problemi.

Naši sagovornici ističu da zaštita pisanog kulturnog nasleđa zahteva multidisciplinarni pristup, a to znači angažovanje stručnjaka svih profila, u zavisnosti od građe kojom se bave: bibliotekari, arheolozi, arhivisti, istoričari, konzervatori, kulturolozi, sociolozi.

Svi naši sagovornici naglašavaju da bi jezička kultura Srba u rasejanju, njihovo poznavanje maternjeg jezika i matičnog pisma ćirilice, trebalo da bude jedan od ključnih kulturnih programa današnje Srbije jer je očuvanje jezičkog identiteta velikog broja naših ljudi u dijaspori preduslov za čuvanje njihovog nacionalnog identiteta.