POKRETAČ NAUČNIH RASPRAVA I DIJALOGA: Stručna nadmoć profesora Branka Petranovića

Razumevanje istorije najčešće presudno zavisi od dometa u sagledavanju konteksta. To je suštinski bitno i za razumevanje društvenih okolnosti u kojima se istoričar bavi istorijom. Uporede li se ovovremene okolnosti sa ondašnjim u kojima se Branko Petranović bavio istorijom Jugoslavije i posebno uporede li se sa vremenom kada se završio njegov životni vek, moguće je zapaziti sličnosti i različitosti, uz nepoznanicu da li je u međuvremenu opao ili porastao interes javnosti za mišljenje istoričara i koliki je danas uticaj istoričara na istorijsku svest srpskog društva. Dalji putevi istoriografije o Jugoslaviji posle odlaska Branka Petranovića danas su poznati.

Nove generacije istoričara, nova istraživanja, nove teme. Generacija istoričara koja je u ondašnjem vremenu bila nova danas je vodeća, a današnje nove generacije naučno su se legitimisale u skladu sa individualnim mogućnostima i u zavisnosti od vrednosti i slabosti istoriografije kojoj pripada. Danas je više izvora i prevodne literature. Više je slobode za istoričara, više je istoričara i knjiga. Očuvanje duha istoričara jedan je od večitih temeljnih imperativa istorijske nauke, čemu zahvaljujući je, između ostalog, jedino u tom slučaju moguće pokretati i suštinska pitanja budućnosti istoriografije.

Branko Petranović je pripadao onom krugu istoričara koji su se budućnošću istorijske nauke bavili ne manje od samog proučavanja prošlosti. Drugim rečima naučno-istraživački rad Branka Petranovića nije moguće razdvojiti od njegovog naučno-pedagoškog rada. I istoričarima koji nisu bili učenici Branka Petranovića poznata je njegova nesebičnost u prenošenju znanja i iskustava, kao i njegovo sigurno vođenje učenika kroz složeni svet istorije, neprestano insistirajući i na njihovoj samostalnosti u mišljenju. U takvom odnosu, međutim, nikada nije napuštana naučna strogost, visoki kriterijumi i zahtevi postavljani pred kandidate.

U ISTORIJI SE GOTOVO svakodnevno otvaraju nove teme, što je činio i Branko Petranović, ali on trajno ostaje prepoznatljiv i po tome što je generaciju istoričara kojoj je ukazao poverenje otisnuo ka tematskim oblastima (kultura, vojska, crkva, rat, privreda, društvo...). Profesorska naklonost prema ambicijama mladih istoričara istovremeno nije bila bez dobronamernih opominjućih poruka. U pamćenju kolega ostaje i profesorska upitanost "kako to mlad istoričar a lako piše" koja je naglašavala nužnost naučnog sazrevanja.

Na čemu se zasnivala stručna nadmoć Branka Petranovića? Osim istraživačkih rezultata koji su već po samoj svojoj prirodi uglavnom nesporni jep su proverljivi, to je svakako i ubedljivo iznad svega problemski pristup i koncepcijski način mišljenja, o čemu opet mogu postojati nesaglasnosti i suprotstavljeni naučni stavovi. Naučni dijalog danas nije jača strana srpske istoriografije. Kada je on uspostavljan u vremenu u kojem je Branko Petranović bio jedan iz uskog kruga istoričara koji su ga pokretali, mislilo se da je nerazvijen. Ili bar nedovoljan. Danas nam to vreme u pogledu vođenih naučnih rasprava i razvijanja naučne kritike izgleda drugačije. Moglo bi se čak zaključiti da je taj nezaobilazan sastavni deo naučnog života bio na zavidnom nivou u odnosu na današnji utihnuti glas naučnog dijaloga među istoričarima. Naučni život je osiromašen za kritičke analize novih knjiga, tema, koncepcija i sadržaja časopisa, uporedne analize sa stranim istoriografijama, opštije poglede na istoriografiju u celini, metodološka pitanja, teorijske rasprave. Nespremnost na dijalog nadjačala je ideju dijaloga. Samim tim u tom segmentu i udaljila istoričare od mogućnosti uticaja na unapređivanje struke instrumentom kritike, naučne rasprave i kritičkog dijaloga kako o narastajućoj istoriografskoj produkciji tako i o samoj sebi, odnosno o metodama struke.

* * * * * * * * * *

Istoričar ne postoji bez arhivskih istraživanja

SMISAO ISTORIJE i uloga istoričara nepromenjivi su u svakom vremenu. Ono što nije isto jecy odnos društva i ideologija prema istoriji i istoričaru. Nije isti način na koji se razume potreba za istoričarevim mišljenjem. A istorija je opasna ukoliko se ne razume. U vremenu kada je stvarala generacija istoričara kojoj je pripadao Branko Petranović potreba za istoričarem je postojala, ali i kada nije ili kada nije postojala na način racionalizacije istorijske svesti istoričar se oglašavao u meri u kojoj je to društveni prostor za javno delovanje omogućavao.

U svetlu istoriografije koja je svojom istraženošću superiorno odnosila prevagu nad onom koja u sebi nije nosila ovu neophodnu naučnu komponentu, jedino je moguće posmatrati i delo profesora Branka Petranovića. Ono po čemu se ono izdvaja iz velikog broja radova objavljenih tokom posleratnog razvoja istoriografije nesumnjivo je, pre svega, veliko tematsko polje i vremenski okvir u koji je profesor Branko Petranović uranjao stalno tragajući za novim i širim znanjima, otvarajući nove i vraćajući se na stare teme, dograđujući i preispitujući postojeća znanja. I svoja sopstvena.

Zalaganje za kritičku analizu istorijskih izvora i kritički pristup sagledavanju istorije izraz je shvatanja značaja građenja što tačnijih predstava o prošloj stavrnosti.

Racionalnu istorijsku svest Branko Petranović je smatrao ne manjim zadatkom od osiguranja vlastitog etničkog bića od "strahovitih pretnji koje su se nad njim nadnele", demokratizaciji društvenog i političkog života, modernizacije privrede i otvaranja prema svetu, bržeg i doslednijeg izlaženja iz jednog prevaziđenog doba.

RACIONALNU ISTORIJSKU svest video je kao jednu od bitnih pretpostavki za takav iskorak posebno u godinama kada je bilo neophodno kritičko samosagledavanje, a rešenje nacionalnog pitanja nezamislivo bez demokratske transformacije društva, uvažavanja istorijske dinamike i sagledavanja nove istorijske osnove. Po njemu kosmopolitski ležerno izgleda zapostavljanje nacionalno-egzistencijalnog pitanja srpskog naroda, ali i krajnje konzervativno rešavanje srpskog pitanja u "duhu davnoprošlih i prošlih vremena nacionalne epike".

"Nauke nema na kredit", "Bez empirije nema istorije", "Istoričar u nauci ne postoji bez arhivskih istraživanja" - neke su od trajnih pouka koje je prenosio na svoje studente i kolege koji su zakoračivali u nauku. Posebno je cenio studente sa stavom. To je otvaralo mogućnost rasprava na vežbama što je činilo atmosferu studiranja življom i sadržajnijom i razvijalo kritičko mišljenje. Njegova ispitna pitanja poput pitanja o filozofsko-idejnim osnovama nekog dela, bila su noćna mora za studente, posebno za one u kojima je video potencijal za nauku, pa je prema njima i bio zahtevniji. Istoričar koji želi da se bavi naukom mora da čita sto stranica dnevno - govorio je i primenjivao u praksi kroz formalne ili neformalne zadatke koje je zadavao. Postavio je visoke standarde za izradu diplomskih radova, magistarskih teza i doktorskih disertacija, danas verovatno nezamislive.

Kao studenti sretali smo ga u bioskopima, pozorištima, kafanama gde je uvek bilo na njegov račun. U privatnim druženjima nisu iznenađivale njegove povremene analize filmova, pozorišnih predstava, književnih dela i knjiga iz srodnih nauka.

Pripadao je generaciji velikih profesora koja je izgradila najveći ugled Odeljenja za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu.