STROG I PRAVIČAN SA ŠERETSKIM SMISLOM ZA HUMOR: Mudro i postepeno pokretanje strogo zabranjenih tema

Sa profesorom Petranovićem sam imao prve kontakte prilikom polaganja prijemnog ispita na istorijskom odeljenju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Tada mi je profesor skrenuo pažnju na značaj proučavanja istorije Romejskog carstva ili Vizantije. To me je malo iznenadilo iz razloga što je on bio profesor savremene istorije, odnosno istorije Jugoslavije a ne srednjovjekovne Vizantije, čiji je značaj u istoriji pravilno procijenio.

Prisniji odnosi u nastavi su počeli sa seminarskim vježbama i ispitima. Petranovića sam počeo bolje upoznavati na trećoj godini studija preko višesemestralnog predmeta Istorije Jugoslavije koji se polagao na četvrtoj godini.

Za diplomski rad profesor Petranović mi je predložio naučno ozbiljnu pravno-istorijsku temu "Opšti (parlamentarni) izbori u Kraljevini SHS 1918-1929". U komisiji za odbranu bio je još prof. dr Đorđe Stanković, iz požeške slavonske "Zlatne doline", Pred njima sam u junu 1979. uspješno odbranio diplomski rad (ocjena 9). Petranović me je, dakle, sve više pridobijao da se bavim tim zahtjevnim dinamičnim periodom, naročito zanemarenom istorijom zapadnih Srba u neprijateljskom vjerskom (rimokatoličkom) i ideološkom (komunističkom) okruženju.

Posle odsluženja vojnog roka 1980. godine porasle su mi ambicije i razbuđena želja da upišem postdiplomske studije vezano za istoriju Jugoslavije. Neminovno je bilo da 1982. upišem magistarske studije pod mentorstvom prof. dr Branka Petranovića, pošto je on u to vreme bio redovni profesor i šef katedre za istoriju Jugoslavije. Te godine, pred upis, sa respektom sam ušao u kabinet prof. Petranovića, kog sam zapamtio kao strogog ali pravičnog profesora, kod kog je negdje u prikrajku duše "boravilo milosrđe", i šeretski smisao za humor. Profesora sam zamolio da kod njega upišem postdiplomske magistarske studije. Pošto tokom studija nisam ostavio baš neki naročiti utisak, on mi je ozbiljnim tonom saopštio da na studijima nisam blistao, da sam "lijen i usporen" i kao takav ko zna kad ću završiti magistarske studije.

ZBOG TAKVE sumnjičavosti u moje sposobnosti nije mi dao preporuku za upis na magistarske studije. Dakle u startu mi nije nikako bio naklonjen iako će u kasnijim vremenima mnogi misliti da sam ja specijalno povlašten kod njega, čak se "govorkalo" da smo mi i rođaci, nekako preko ženske linije(?!). Najviše će me prihvatiti poslije moje iznenadne "neočekivane" poletnosti i razbuđenosti, naročito vezano za brzinu mog fanatičnog istraživanja i pisanja. Poslije iskustva na zajedničkoj knjizi ("27. mart") i velikog broja mojih objavljenih članaka i priloga, on će mi u jednom trenutku saopštiti da brže pišem od njega(?!)

Pošto sam ipak na studijima imao prosjek 8,50, sa diplomskim radom preko devet, predao sam "papire" službi za postdiplomske studije i bio primljen. Temu rada odabrao sam poslije mog odlaska u čitaonicu Arhiva Jugoslavije sa dr Momčilom Mitrovićem, takođe Brankovim starijim postdiplomcem. Dežurnu u arhivskoj čitaonici, Smilju Grujičić, zamolio sam da mi saopšti ime arhivskog fonda koji je najmanje istraživan. Čudno me pogledavši Smilja mi je bez okolišanja rekla da je to fond Ministarstva i fizičkog vaspitanja naroda Kraljevine Jugoslavije. Odmah su mi se pred očima ukazali jugoslovenski Sokoli, o kojima mi je u ranoj mladosti pričao otac Ilija. Sa mojim izborom teme otišao sam pred Branka Petranovića koji mi je, očito zadovoljan sa izborom, odmah formulisao naziv magistarskog rada: "Fizička kultura u Kraljevini Jugoslaviji 1929-1941 - ideologija i politika".

* * * * * * * * * * *

Kaljenje budućih akademika i naučnih savetnika

DOBIO SAM NOVI elan, polet i želju za naučnim dokazivanjem sa temom koja mi je u potpunosti odgovarala. Prof. Petranović je od nekolicine svojih postdiplomaca oformio grupu (seminarsku) kao pripremnu za izradu magistarskog rada. Bio sam u jakoj grupi postdiplomaca koji su danas vrhunski i istaknuti istoričari, profesori, pisci i akademici. Tu su se kalili akademik prof. dr Ljuba Dimić, dr Mile Bjelajac, dr Radmila Radić, prof. dr Šerbo Rastoder iz Crne Gore, prof. dr Veljko Đurić Mišina (koji je s vremenom odustao i povukao se iz grupe), muzejski savjetnik profesor Nešo Damjanović danas popularni TV komentator istorijskih emisija. Zanimljiva ekipa, ideološko-politički i nacionalno raznolika.

Moj nerv srpskog nacionaliste "u razvoju" proradio je u polemici sa "crnogorskim zelenašem", danas akademikom prof. dr Šerbom Rastoderom, koji je za raspravu prpremio rad "Belvederski zbor 1936. godine." On je sa izlaganjem krenuo oštro, govoreći o potlačenosti Crne Gore u velikosrpskoj Kraljevini ističući Belvederski skup kao način protesta protiv srpske hegemonije, beogradskog centralizma. S druge strane, ja sam u svojoj polemici istakao da su učesnici Belvedeskog protesta svoj gnijev usmjerili upravo protiv antisrpske vlade Milana Stojadinovića u kojoj je separatizam ispoljio kroatofilski muslimanski autonomaš Mehmed Spaho a naročito pater Anton Korošec kao ministar policije, koji je svoju žandarmeriju usmjeravao na srpski narod, što će se najbolje ispoljiti za vrijeme "Krvave litije" u Beogradu 19. jula 1937. godine. Kao dokaz ispravnosti moje teze naveo sam arhivske dokumente iz Zbirke M. Stojadinovića (Arhiv Jugoslavije) da su crnogorski demonstranti nosili srpske trobojke (koje su u to vreme bile i crnogorske) i da su pjevali rodoljubive srpske i crnogorske pjesme. Profesor Petranović mi je poslije mog izlaganja uputio pohvale za moje arhivsko dokumentarno otkriće, pa me je naknadno u našim kafanskim druženjima prozvao "hroničnim arhivitisom".

IMAO SAM NELAGODNU situaciju s prof. Petranovićem prilikom predaje neukoričenog rukopisa mog magistarskog rada, koji je bio "podeblji" (preko 500 gusto kucanih strana). Na moju nesreću došao sam, očito nestrpljiv, oko 15 do 20. minuta ranije u njegova stan. To je bio dovoljan razlog za Branka (koji je u to vrijeme bio nervozan zbog bolesti) da po meni ospe žestoku verbalnu "paljbu", sa rečima: "Gdje si ti rastao, zar neznaš osnovni red, kako smo se dogovorili" ... Ja sam već bio na vratima, spreman da odustanem, da žrtvujem sav dotadašnji spisateljski rad. U tom trenutku Branko je iznenada promenio ton i uzviknuo: "Nikola!, oli ćemo po jednu lozu". S tim pozivom sve je izglađeno i rad je otišao u prave ruke na čitanje...

Vrlo dobro se sjećam trenutka kada mi je prof Petranović u hodniku istorijskog odeljenja Filozofskog fakulteta, na petom spratu, saopštio svoje impresije o mom magistarskom radu. Onako stojeći, s nogu, lakonski mi je saopštio: "Nikola ovo je knjiga. Treba da ide u štampu". U prvom trenutku nisam vjerovao u izgovorene pohvale, naročito poslije prethodne Petranovićeve negativne ocjene da nisam blistao na studijima.

Pod Petranovićevim uticajem opredelio sam se, dakle, da istražujem ideologiju i politiku u kulturi, konkretno u fizičkoj kulturi Kraljevine Jugoslavije, s posebnim osvrtom na liberalne ("masonske"), jugoslavenske sokole, dominantnu organizaciju u oblasti kulture, koji su, kao "Jugosloveni" imali žestoke ideološke sporove i sukobe sa Hrvatskim frankovačko-radićevskim Sokolima i klerikalnim organizacijama Katoličke akcije - s Orlovima, Križarima, Fantovskim odsecima i drugima.

* * * * * * * * * * *

Kritički osvrt na velikohrvatski fanatizam

MAGISTARSKI RAD "Fizička kultura u Kraljevini Jugoslaviji" odbranio sam 15. juna 1987. u Beogradu pred komisijom: mentor prof dr Branko Petranović, prof dr Đorđe Stanković i prof. dr Đorđe Knežević, sa ocenom 9. Osokoljen pohvalama odmah sam te 1987, poslije odbrane magistarskog rada upisao doktorat "Kraljevina Jugoslavija i Vatikan - odnos države i crkve 1918 - 1935", pod mentorstvom profesora Petranovića. U komisiji za odbranu bili su naš najveći vatikanolog, akademik Dragoljub Živojinović i moj profesor sa odeljenja Istorije Jugoslavije, dr Đorđe Stanković.

Profesor Petranović je u svojim naučnim radovim pisao sve ono o čemu je pričao sa nama njegovim postdiplomcima u kafanskim razgovorima. U prvom planu su bila dva antifašistička pokreta četnika i partizana. Bilo je to osamdesetih godina kada je započet proces rehabilitacije antinacističkog i antifašističkog ravnogorskog pokreta, a koji su obazrivo pokrenuli profesori Filozofskog fakulteta dr Jovan Marjanović i dr Branko Petranović, a otvorenije Veselin Đuretić... Tih godina profesor se sve više kritički osvrtao na velikohrvatski fanatizam, pa je u našim razgovorima sve više pominjao zagrebački kaptol i Stepinca kao glavne propagandiste hrvatskog antisrpskog separatizma.

ZA TV SERIJAL RTS "Politički sukobi u Kraljevini Jugoslaviji" iz 1989, čiji je idejni začetnik i urednik bio prof. Petranović, govorio je na nov naučni način o tzv. fašističkoj monarhodiktaturi 1929. godine. Između ostalog on je izrekao sledeće: "Dugo smo ovu šestojanuarsku diktaturu u literaturi zvali monarhofašističkom, vojnofašističkom, velikosrpskom, dok nismo na osnovu istorijske analize uspeli da utvrdimo njen karakter kao karakter jedne lične vlasti, jedne apsolutističke vlasti koja spolja nekim svojim metodama može podsjećati na fašističke režime ali se o njoj ne može govoriti kao fašističkoj nezavisno od kvalifikacija koju su joj davali komunisti, iz jednog prostog razloga što diktatura nije imala podršku u srednjim staležima, što kralj Aleksandar mada se oslanjao na vojsku, nije imao partijsku vojsku, diktatura i sam režim nisu imali antisemitsku notu, s druge strane ne može se govoriti o pokušajima obrazovanja korporativnog sistema, pri tom Jugoslavija je bila višenacionalna zemlja i u njoj se autoritarna vlast, autoritet vođe, jednako kod svih nikako nije mogla utvrditi."

U TO SAM SE uvjerio prilikom našeg zajedničkog putovanja na naučni skup "Borba makedonskog naroda za federalizam i samostalnost", koji se održavao u Delčevu 1989. Ja sam govorio o jugoslavenskim organizacijama u Makedoniji i njihovoj borbi protiv "Makedonstvujušćih" (VMRO-a). Prisutni makedonski istoričari su žagorom prokomentarisali pomen tog imena .. Na skupu je ispoljena nevjerovatna mržnja prema Srbiji i Miloševiću...

Poslije tih burnih polemika za riječ se javio profesor Petranović sa vrlo "prigodnom temom" u skladu sa antisrpskim diskusijama, o prozelitskoj antisrpskoj aktivnosti nadbiskupa zagrebačkog Alojzija Stepinca. Petranovićev nadahnuti govor, oslobođen svih stega iz prethodnog komunističkog vremena, trajao je oko 15 minuta, uz burno negodovanje makedonskih istoričara.

* * * * * * * * * * *

Sovjetski obaveštajci među inspiratorima martovskog puča

BOEMSKI RASPOLOŽENI Branko, u kafanskim druženjima sa svojim postdiplomcima, snosio je "teret" kafanskih računa, pa i u slučajevima kad bi neko od nas bio "dužan" da časti zbog svog naučnog uspeha (izdavanja knjige, položenog ispita i slično). Jednom riječju bio je širokogrudi kavalir i laf.

Na jednom od tih druženja, u kafani "Toplice", u proljeće 1989, moj mentor Petranović je predložio da uradimo tematsku zbirku dokumenata o martovskim događajima 1941. godine.

Ja sam kao "hronični arhivitis" bio zadužen da temeljno istražim arhive i biblioteke, a naročito Arhiv Jugoslavije, u kom sam bio zaposlen od 1984. godine. Takva moja pozicija olakšala mi je i ubrzala istraživanje, odnosno "kopanje po građi".

U knjizi smo nastojali otkriti u istoriji dugo skrivanu tajnu da su inicijatori, idejni tvorci tog fatalnog događaja po srpski narod, britanske tajne službe, a da su se komunisti tek naknadno, iz drugog plana pojavili... Najveća nepoznanica u pogledu inspiratora i organizatora martovskog udara vezana je za učećše Sovjeta, odnosno sovjetskih obavještajnih službi. Nekih naznaka ima u jugoslavenskoj arhivskoj građi, pa se može tvrditi da je obavještajna veza između Beograda i Moskve išla preko poslanstava u Ankari.

Ova knjiga podigla je dosta naučne i nenaučne prašine 90 - tih godina. Na nju je udarila i ljevica i desnica. Publicista Desimir Tošić ovu knjigu je nazvao "Udar iz šupljeg u prazno", ali te njegove kritike ne treba uzimati za ozbiljno jer se radilo o nekompetentnom publicisti koji je boravio u Londonu "po određenom zadatku". Digla se i komunistička ljevica u liku profesora Momčila Simića, koji je imao nekakav svoj obračun s profesorom Petranovićem, proglašavajući ga čak i velikosrbinom, pošto se u knjizi "27. mart 1941" provlačila teza da su u martovskim demonstracijama, ne samo u Beogradu, dominirali Srbi.

MAGISTARSKI rad o fizičkoj kulturi i Sokolima u dobroj meri mi je otkrio tajnoviti proces (pozadinu) društvenih istorijskih kretanja na koja su uticale ključne ideologije XIX i XX veka - ideologije građanskog laičkog liberalizma i vatikanskog rimokatolicizma i komunizma, koje su na kraju krajeva i dovele do nacionalnog ali i državnog sunovrata srpskog naroda kroz XX vek. Ta spoznaja me je usmeravala na temu odnosa jugoslavenske liberalne antiklerikalne države i Vatikana i njegove "ratujuće crkve" (Eclesiae militans) u periodu između dva rata, kroz neprestane veće ili manje konfrontacije. Mentor dr Branko Petranović je 1987. je prihvatio ovu temu za izradu doktorske disertacije i odredio naslov ("Država i Rimokatolička crkva u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1935").
Doktorat sam odbranio na istorijskom odeljenju Filozofskog fakulteta, simbolično na rimokatolički (gregorijanski) "Badnji dan", 24. decembra 1992. godine, pred komisijom u sastavu mentor prof. dr Branko Petranović, akademik Dragoljub Živojinović i prof. dr Đorđe Stanković. Nažalost na promociji doktorata, odnosno knjige, Petranović nije učestvovao, preminuo u junu 1994. godine u šezdeset sedmoj godini. Ali akademik Živojinović je tom prilikom apostrofirao mišljenje Petranovića, na manjkavosti srpske istoriografije vezano za odnos jugoslavenske države i Vatikana, odnosno na istraživano razdoblje od 1918. do 1935, do konkordatske krize.

PROUČAVAJUĆI DELO Branka Petranovića može se istaći prisutnost neophodnog istorijskog revizionizma kome je on mogao pristupiti tek u drugoj polovini osamdesetih godina sa osvajanjem istoriografskih sloboda posle tzv. događanja naroda. Tokom osamdesetih godina konačno se, dakle, moglo slobodnije promišljati o prokazanom srpskom narodu u kontekstu evropskih i svetskih političkih i ideoloških događanja.

Komunističke stege u oblasti nacionalnog su popuštale, što je omogućilo sprovođenje revizije komunističke dogmatske istoriografije, ali i liberalne monarhističke, obavijene u panegiričko jugoslavensko ruho. Satanizacija srpskog naroda kroz 19. i 20. vek, od strane Habzburgovaca, Rimske crkve, naci-fašista, Kominterne i jugoslavenskih komunista, mogla se postepeno odstranjivati i slobodnije pobijati temeljnim istoriografskim istraživanjima. U pravo vreme se pojavio i slobodarski Memorandum SANU koji je svjedočio o opštoj nacionalnoj, naučnoj, kulturnoj, vjerskoj i ekonomskoj ugroženosti srpskog naroda u komunističkoj Jugoslaviji. Sve to je na kraju uočio i moj mentor - profesor dr Branko Petranović.