OSLOBODIO ISTORIJU OD VAŽEĆIH ZABLUDA: Strastveni istraživač sa osećajem za razumevanje prošlosti i sadašnjosti

Među tim "nemirnim duhovima" koji su sabiranjem racionalnog znanja o prošlosti jugoslovenske države zadužili brojne generacije istraživača i čitalaca, posebno mesto pripada profesoru dr Branku Petranoviću.

Branko Petranović rođen je 31. oktobra 1927. godine na Cetinju. Osnovnu školu završio je u Kotoru, gimnaziju pohađao u Kotoru, Cetinju i Beogradu, diplomirao na Pravnom (1950) i Filozofskom (1956) fakultetu, doktorsku disertaciju odbranio na Pravnom fakultetu 1962. godine. Roditeljski dom, u kome se o prošlosti svakodnevno pričalo i životno podneblje rane mladosti sa svojim epskim i romantičnim shvatanjem istorije, ali i racionalnim načinom razmišljanja iz ugla mediteranske civilizacije, presudno su uticali na njegovu radoznalost za znanjima iz prošlosti. U mladim godinama prošlost je saznavao preko narodne poezije, Homerovih spevova, lepe literature, istorijskih romana, štampe, a stečena znanja proveravao kroz "vatrene mladićke rasprave o bivšim i još živim i uzbuđujućim događajima koji nisu prestajali da dele i svađaju ljude". Kotor, u kome su proticali prvi školski dani, sa svojom istorijom, slavom i sjajem, fortifikacijama, kulturnim spomenicima, trgovima i palatama, "katoličkim i pravoslavnim bogomoljama koje su gotovo urastale jedna u drugu", podsticao je istorijsku radoznalost, ali i formirao duh nacionalne i verske tolerancije koji je stečeno humanističko obrazovanje dodatno uobličilo.

UČEŠĆE U RATU (borac Lovćenskog odreda od januara 1944. godine), prof. Petranović je doživljavao kao "mladalačku avanturu" koja ga je trajno opredelila za izučavanje savremene istorije. Oslobodilačku stranu rata smatrao je svojom životnom fascinacijom.
Prof. Petranović je uvek napominjao da su godine studiranja na Filozofskom fakultetu za njega bile period u kome su mu podarena vredna znanja, data duhovna i stručna podrška, razvijen osećaj za razumevanje prošlosti i sadašnjosti. Uporedo radeći i studirajući, po sopstvenom kazivanju, dužnosti mladog pravnika i advokatskog pomoćnika svesno je podređivao želji za sticanjem znanja o prošlosti, žrtvujući tako advokatsku karijeru.

Sfera humanistike, u koju ga je studij istorije uvodio, činila mu se tada kao mladom čoveku privlačna, duboka, promišljena, umna, ali i daleka od cenzure, nadzora, kontrole kojoj je advokatura bila izložena. Znanja stečena na Pravnom fakultetu, posebno ona iz teorije prava, federalizma, autonomije, ubedljivost u nastupu, činjenička i teorijska preciznost u iskazu i drugo, bili su dobra osnova za studiozno bavljenje prošlošću.

Postupno učenje, promišljanje prošlosti "prepušteno vlastitom umu i oceni", intelektualna atmosfera, puno povrenje u mlađe kolege, presudno su uticali da se svojih profesora na Grupi za istoriju sećao sa zahvalnošću i pijetetom do poslednjih dana, opisujući ih kao ljude velike erudicije, bezgraničnih znanja i fascinantno široke kulture.

* * * * * * * * * * *

Opčinjenost nacionalnom istorijom dvadesetog veka

NAUČNIM RADOM Branko Petranović je počeo da se bavi počev od 1958. godine. U tom trenutku, sa 31 godinom života, imao je značajno i raznorodno iskustvo stečeno radom u advokaturi, arhivističkoj službi, prosvetnoj delatnosti, pravnim poslovima, informativnom sektoru. Kao i drugi predstavnici generacije kojoj je pripadao, na prelasku iz 50-ih u 60-te godine HH veka, baštinio je iluziju da "vladajuće snage" u Jugoslaviji definitivno prihvataju antidogmatski program, okreću se Evropi, počinju da uvažavaju ekonomske zakonitosti, odbacuju kadrovsku i institucionalnu sraslost države i partije, partijsku diktaturu, birokratsku vladavinu, otpočinju procese demokratizacije društva, opredeljuju se za evolutivne promene i modernizaciju, nagoveštavaju socijalno blagostanje i demokratski život. Društyena klima u kojoj je stasavao približila ga je, podjednako kao i druge pripadnike mlađe generacije istoričara školovanim na Filozofskom fakultetu u najboljim tradicijama "kritičke istoriografije", institucijama koje su se bavile istraživanjima savremene istorije. Nacionalna istorija XX veka toliko ga je privlačila da se 1958. godine, pošto je izabran za asistenta evropske istorije XIX i XX veka na Filozofskom fakultetu, zahvalio svojim profesorima Tadiću i Čubriloviću, opredelivši se za asistentsko mesto u Institutu društvenih nauka. Jorjo Tadić mu takvu "odluku" nikada nije "zaboravio", a ostale su u stručnim krugovima zapamćene profesorove reči da Branku Petranoviću, za njegovog života, nikada više neće biti ponuđeno radno mesto na Filozofskom fakultetu. U poznim godinama, u razgovorima sa mlađim kolegama i svojim "đacima", taj životni potez Branko Petranović je smatrao pogrešnim.

EPOHA U KOJOJ je proveo mladost, ali i zrele godine, na žalost, nije bila naklonjena istoričaru koji je nastojao da ovlada racionalnim znanjem o savremenoj istoriji jugoslovenske države i društva. Istorijsko znanje je, u prvim godinama posle Drugog svetskog rata, smatrano nepotrebnim, a često i nepodobnim. Interesi revolucije, naroda, države, radničke klase sučeljavali su se sa postulatima struke. Mladi komunistički pokret, ovenčan slavom pobednika, smatrao je da istoriju pravi u hodu i da jedino on ima pravo da je tumači. Posledice su bile vidne - udaljavanje od stvarnosti, nepouzdana pouka prošlosti, dominacija emocija, prenaglašena političnost, ideološka isključivost, nepostojanje istorijskog mišljenja. Vlasti je odgovarao deskriptivni pristup istoriji i pozitivističko nagomilavanje istorijske građe koja potkrepljuje partijske poglede na prošlost, idealizuje postojeće nacionalne odnose, teži izučavanju normativnog, ali ne i stvarnog u životu, nudi "crno-belu" projekciju prošlosti, iskazuje metodološku jednoobraznost u pristupu obradi istorijskih tema.

Institut društvenih nauka u koji je Branko Petranović zakoračio 1958. godine bio je osnovan jednu deceniju ranije (januar 1949. godine) sa zadatkom da "pripomogne" u velikom poslu "formiranja kadrova" koji bi "solidno" vladali marksističko-lenjinističkim teorijama i bili sposobni da ih "stvaralački" primene u konkretnoj jugoslovenskoj stvarnosti. Pred kraj pedesetih godina osnovna oblast naučnog rada Istituta bilo je istraživanje jugoslovenske društvene stvarnosti. Kada je u pitanju Istorijsko odeljenje Instituta ono je imalo zadatak da izvrši koncentraciju svih "partijskih snaga" koje deluju na "sektoru istorije" i formira mlado istraživačko jezgro koje bi se isključivo bavilo istorijom radničkog pokreta, istorijom SKJ, istorijom XX veka. Institut je smatran "kovnicom kadrova", partijskim "borbenim centrom", svojevrsnim "konsultativnim centrom", partijskim servisom koji je trebalo da "razrađuje i obrađuje" stavove koje je partija iskazala u svome programu iz 1958. godine, proverava i potire rezultate građanske istoriografije, prevazilazi republičke začaurenosti u sferi istoriografije.

* * * * * * * * * * *

Sumnje i izazovi istraživanja "tek minule stvarnosti"

ISTORIČARA U INSTITUTU društvenih nauka, na prelazu iz 50-ih u 60-te godine HH veka, gotovo i da nije bilo. Dominirali su partijski kadrovi, ljudi koji "razumeju i sprovode partijsku liniju" u istoriografiji. Kadrovi su u sebi sažimali funkciju prenosnika partijskih, državnih, klasnih pogleda na prošlost, nadziratelja i kritičara napisanog o prošlosti, instruktora i pisaca istorije. Partija je bila jedini autoritet koji su poštovali. Odlikovala ih je apsolutna pouzdanost. O obrazovanosti se nije razmišljalo.

Učenje o diktaturi proletarijata je bilo najširi idejni okvir delatnosti tih "istoričara" - komesara. Njihovo znanje bilo je "univerzalno", tj. ideološko, a ne stručno... Sve su vrednovali kroz prizmu partijske ideologije. Nisu znali, niti ih je zanimala stručna kritika na kojoj je počivala metodologija na koju je istoričar upućen.Istoriografski rezultati mereni su stepenom "uspešnosti" postignutog političkog - propagandnog cilja... Posao "istoričara" doživljavali su kao bilo koji zadatak koji bi im Partija poverila.

GENERACIJA MLADIH istoričara koja je na prelasku iz pedesetih u šezdesete godine zakoračila u partijske istorijske institute umnogome se razlikovala od "istoričara" koje je u tim ustanovama zatekla. Razlika se ubrzo osetila i u istoriografiji koju je ta mlada generacija počela da piše. Otvorenost arhiva (Arhiv Jugoslavije počeo je da radi sa strankama 1958. godine, Arhiv VII i Arhiv CK SKJ nagovestili su 1959. godine mogućnost da svoje fondove otvore za istoričare) dodatno je doprinela da se razumevanje i tumačenje prošlosti počne razlikovati i udaljavati od partijskih direktiva, krutih dogmatskih stavova i približavati nauci.

Radeći u Odeljenju za istorijske nauke Instituta društvenih nauka (maj 1959 - avgust 1963), Odeljenju za istoriju radničkog pokreta naroda Jugoslavije Instituta za izučavanje radničkog pokreta (septembar 1963 - januar 1969), Institutu za savremenu istoriju (januar - novembar 1969. godine), Branko Petranović je bio među onima istoričarima, mlađim po godinama, koji su naučnim radovima presudno doprinosili da te institucije od partijskih servisa prerastu u ozbiljne naučne ustanove, a kritička svest i "kritička istoriografija" nagovesti pobedu na dogmama, stereotipima, prejakim emocijama koje su, do tada, opterećivale svako bavljenje savremenom istorijom. Prve dve knjige ("Političke i pravne prilike za vreme Privremene vlade DFJ", Beograd, 1964; "Politička i ekonomska osnova narodne vlasti u Jugoslaviji za vreme obnove", Beograd, 1969) i tridesetak radova nastalih u godinama 1961-1969. legitimisale su Branka Petranovića među kolegama i čitalačkom publikom kao "pionira u naučnom pristupu i naučno istoriografskoj obradi prvih godina postojanja nove, socijalističke Jugoslavije". U kritičkim osvrtima i prikazima na njegove radove isticana je "vanredna sposobnost" u korišćenju svih dostupnih izvora, kritičnost prema izvorima, bogatstvo nove građe, temeljnost, rekonstrukcija i analiza, naučna zrelost, originalnost u koncipiranju materije i drugo što ga je, već tada, svrstalo u "grupu vodećih istoričara istorije XX veka jugoslovenskih naroda".

POŠTOVANjE METODOLOŠKIH i heurističkih pravila, primena istorijskog metoda, tematsko proširivanje proučavanog, jezik istorijskog iskaza koji se oslobađao partijske terminologije i vrednosnih sudova, neke su od karakteristika koje iskazuju radovi dr Branka Petranovića iz tih godina. Mogućnost istraživanja "tek minule stvarnosti", naučnog sagledavanja događaja sa kojima je istoričar sljubljen "licem u lice", heuristička ograničenja, politički pragmatizam, izazivali su i tada, kao i narednih decenija, sumnjičavost Branka Petranovića. Sumnja je, istovremeno, podsticala kritičnost, zahtevala permanentno preispitivanje istorijskih činjenica, pojava, raznih "varijanata" istorije, inicirala je potrebu za uočavanjem i prevazilaženjem u literaturi ustaljenih previda, demontažu falsifikata, popunjavanje činjeničkih znanja, tražila suptilnije nijansiranje istorijskog iskaza, koncepcije pisca istorije oslobađala opštevažećih zabluda, pomagala uočavanju novih, do tada ne uočenih, istorijskih procesa dugog trajanja sa brojnim uzrocima i posledicama. Danas, prilikom vrednovanja tada napisanih radova prof. Petranovića, ima "kritičara" sklonih da zaborave političku klimu vremena u kome su ti radovi nastajali i koji se neće složiti sa našim ocenama. Ipak, dužni smo da ih podsetimo, da je u pitanju autor koji se ne može uvrstiti među zagovornike krutog pridržavanja "istorijske distance" i one koji su u njoj tražili pokriće i izgovor što nisu napisali naučnu istoriju o svome vremenu.

* * * * * * * * * * *

Analitička promena slike savremene istoriografije

ZA VANREDNOG PROFESORA Filozofskog fakulteta u Beogradu Branko Petranović je izabran novembra, a na dužnost je stupio decembra 1969. godine. Na Filozofskom fakultetu u Beogradu, instituciji koju je smatrao "najumnijom", "najvrednijom" i "najveličanstvenijom" koju srpsko društvo ima, među kolegama koje je poštovao kao "velike znalce" struke i smatrao "mudracima" - četvrt veka svoga života posvetio je istraživanjima i saznavanjima prošlosti jugoslovenske države. Prevashodno njegovom zaslugom, istorija Jugoslavije je, od ideološke, postala legitimna naučna disciplina.

Držeći studentima, u okviru predmeta Istorija Jugoslavije, specijalne kurseve o ustavnom razvitku Jugoslavije 1921-1963, državnom i društvenom uređenju, stranačkom sistemu u Kraljevini Jugoslaviji, političkom životu Kraljevine Jugoslavije 1939-1941, istoriji narodne vlasti, Narodnom frontu, istorijskim pretpostavkama 1948. godine, istoriji Jugoslavije, jugoslovenskom federalizmu i drugo Branko Petranović je istraživačku pažnju, u prvim godinama posvećenu istoriju Jugoslavije nakon Drugog svetskog rata, proširio i poklonio epohi dvadesetog veka. Naučnu zrelost dosegao je istraživanjima jugoslovenskog prostora u godinama 1941-1945. Monografija "AVNOJ - revolucionarna smena vlasti" (Beograd, 1976) ocenjivana je od najeminentnijih poslenika struke kao "svojevrsna sinteza političke istorije NOB-a", knjiga koja "čitaocima donosi do sada najcelovitiju obradu jedne od ključnih političkih tema narodooslobodilačkog rata", tekst koji istraživački obrađuje ključna politička pitanja NOB (građanske stranke, KPJ, nacionalizam, spoljnopolitički uslovi i dejstva, revolucija, kontrarevolucija, narodna vlast), "originalno koncipirano štivo" koje "izvanredno obogaćuje jugoslovensku istoriografiju", "nezaobilazno delo" za sve koji se budu bavili istorijom rata i revolucije.

ZATIM KNjIGA "Revolucija i kontrarevolucija u Jugoslaviji 1941-1945" (Beograd, 1983) u svojoj suštini je predstavala pokušaj prezentovanja ukupne istorije Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. Analizom najvažnijih komponenti vojnog razvitka, međudržavnih odnosa, politike okupatora, državnopravne izgradnje nove Jugoslavije, migracionih strujanja, ponašanja vođstva građanskih stranaka, emigrantske vlade, KPJ, privrednih prilika, socijalne strukture, demografskih promena i drugo izvršeno je dalje tematsko razgranjavanje savremene istoriografije o drugom svetskom ratu. Pomeranjem analize sa narodnooslobodilačkog rata, kao antifašističkog fenomena, na sui generis izvedenu smenu vlasti (revoluciju) u okvirima svetskog rata, došlo se do inovacije koja je obogatila domaću istoriografiju i poslužila kao osnova za dalje, često kontroverzno, tumačenje prošlosti.

U tesnoj tematskoj vezi sa navedenom problematikom bili su i brojni Petranovićevi članci i rasprave razasuti po vodećim jugoslovenskim istorijskim časopisima u kojima se iskazivao kao pouzdan istraživač, izvanredan analitičar, istoričar koji ne zaobilazi "ni složena ni tzv. osetljiva pitanja naše nove istorije" (primer - osetljiva pitanja o položaju Sandžaka u NOB-u, levim skretanjima i "preventivnom teroru" 1942. godine, Bujanskoj konferenciji, politici vođstava seljačkih stranaka, prevratu od 27. marta, politici kompromisa i koncesijama u procesu internacionalizacije jugoslovenskog pitanja, završnim mesecima Drugog svetskog rata i drugo). Pisani na novoj građi partijske i državne proviniencije ti tekstovi su, tokom sedamdesetih godina HH veka, znatno menjali istoriografsku sliku vremena na koje su se odnosili.