NAUKA ORUĐE DRŽAVE U SLUŽBI NARODA - Stojan Novaković: Najintelektualniji srpski političar

Njegov otac, inače šabački stolar, nije žalio svoju ušteđevinu da iškoluje sina jedinca. Briljantna đačka, a potom naučnička i državnička sinovljeva karijera, dala je ocu za pravo. Stari majstor Novaković se očito razumeo i u ljudski, a ne samo u svoj zanatski materijal.

Tokom studija na Liceju u Beogradu postao je jedan od najvatrenijih poklonika Đure Daničića, a koliki je bio Daničićev uticaj na svog vrlog đaka, dovoljno pokazuje i to što je već odrasli Novaković na predlog svoga profesora spremno promenio svoje kršteno ime Kosta u Stojan, pod kojim će postati poznat i ostati zauvek zabeležen u istoriji srpskog naroda.

Raritetan po mnogo čemu, Stojan Novaković će to biti i po tome što je bio prvi srpski velikan nauke i politike koji je imao samo domaće obrazovanje i svojim primerom pokazati da i ono već tada i te kako može da vredi. Pre njega, svi uglednici srpske nauke i politike su redom bili što nemački, što ruski, što francuski đaci. Novakovićev primer će ohrabriti sve one koji su verovali u snagu domaćeg znanja i uma i razbiti mit da nema školovanog čoveka ako nije svoje školovanje sproveo u inostranstvu.

Od završetka Liceja 1863. godine započinje nezaustavljiva poluvekovna državnička i naučnička Novakovićeva karijera koju je prekinula tek smrt u ratnim uslovima u Nišu 1915. godine.

SVE DO TADA, ovaj čovek ogromne energije, volje i erudicije bio je neprekidno angažovan na nizu raznovrsnih polja, kao filolog, istoričar, državnik i diplomata, zaoravši u tim poljima mnoge duboke i široke brazde kojima su potom decenijama hodile i brale plodove njegovog rada generacije srpskih naučnika i političara.

Njegova radna biografija je koliko uspešna toliko i zanimljiva. Započeo je sa službom najpre u Ministarstvu finansija. Bio je potom profesor u gimnaziji, pa bibliotekar, pa ministar prosvete, da bi nakon toga opet bio bibliotekar. Ukupno je bio tri puta ministar prosvete, ali i ministar spoljnih poslova, ministar unutrašnjih dela, predsednik vlade, poslanik u Carigradu, Parizu i Petrogradu, pa ministar predsednik.

Uz to je bio i jedan od osnivača, u istoriji veoma zabeležene i često vladajuće Naprednjačke, u stvari konzervativne stranke, i njen neprikosnoveni lider posle Garašaninove smrti. Kao vispreni ustavotvorac, prosvetni reformator i diplomata sa sopstvenim vizijom spoljne politike, udario je mnoštvo pečata u srpskoj novijoj političkoj istoriji.

Kao čovek posvećen narodu i državi Stojan Novaković je i nauku video kao oruđe države koje je isključivo u službi naroda i shodno tome je i naučnu, a pogotovo istorijsku istinu kojoj je uvek težio, posmatrao kao instrument kojim se uvek da postići nešto dobro po državu i narod u dnevnoj politici koju je tretirao tek kao nastavak istorije, odnosno kao njen budući deo.

* * * * * * * * *

Politika i nauka kao životna sudbina

POLITIKA je bila njegov život koliko i nauka. Bez njih nije mogao, a ni one bez njega. Recimo, nešto vremena pred smrt, već u osmoj deceniji života, veoma uspešno je predvodio srpsku delegaciju koja je od 1912. do 1913. godine povodom Balkanskog rata u Londonu pregovarala o miru sa Turskom. Bio je poštovan i od političkih protivnika, a ne samo od svojih pristalica i po opštem mišljenju je bio čovek koji je uvek delao tako da bude koristan ne po svoju stranku već po državu.

Jedan od gorostasa srpske nauke i politike, Stojan Novaković, sav svoj život je posvetio podučavanju sebe i drugih pomoću istorijskih primera. Za njega je istorija odista bila "učiteljica života". Bio je vernik nauke i bezgranično je verovao u njenu moć izmene svega u životu pojedinca i društva nabolje, pa čak i u njenu moć izmene politike nabolje. Imao je samo 23 godine kada je izabran za člana Srpskog učenog društva, a 25 kada je postao njegov sekretar. Pored svih državničkih obaveza bio je jedan od najaktivnijih članova Srpske kraljevske akademije i docnije njen predsednik, kao i član JAZU. Napisao je preko 50 knjiga i oko 400 manjih radova. Veoma je uvažavan u inostranstvu kao naučnik, još za svog života. Takođe, što je zacelo kod Srba teško postići, i u sopstvenoj zemlji smatran je za života jednim od najumnijih i najsposobnijih ljudi svoga vremena.

Širina i uticaj njegovog naučnog i političkog angažmana su učinili da postane jedan od stubova nacionalnog preporoda Srbije krajem 19. i početkom 20. veka.

Kao vernik nauke, ali i racionalni političar Stojan Novaković nije sasvim odricao vrednost snazi oružja, ali je daleko više verovao u snagu duha. Bio je ubeđen da se oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda najpre može postići "bestelesnim silama" kulturne i uopšte duhovne integracije.

JEDINSTVENA kultura, prosveta i crkva su po njemu preduslovi za stvaranje jedinstvene države. Čak i jedan isti narod koji ovo ne postigne, a kamoli raznorodni, prorokuje Novaković, neće moći postići istinsko političko jedinstvo niti osigurati trajnost državne zajednice, ma kako ona vojnički dobro ustrojena bila.

Kao i većina mladih učenih Srba toga doba i Stojan Novaković je bio isprva zanet idejama slavenofilstva i južnoslovenskog ujedinjenja, posebno ujedinjenja Srba i Bugara u jednu državu, da bi se vrlo brzo i zacelo brže od mnogih drugih, još u Liceju otreznio od slavenofilstva koje je u tom vremenu trebalo da osigura dominaciju Rusa nad Srbima i drugim malim slovenskim narodima, a potom se ohladio i od čežnje za ujedinjenjem Bugara i Srba. Uviđajući grubu političku realnost na Balkanu, a posebno bugarske spoljnopolitičke pretenzije prema srpskim teritorijama, u velikoj meri je odstupio od tih ideja, zapravo modifikujući političke ideale svoje rane mladosti od nemogućih u moguće, da bi kao državnik pretvarao moguće u stvarno. Njegovi zreli politički ideali su postali snažna nacionalna država koja ide svojim putem, koristeći najbolja evropska iskustva, oslonac u spoljnoj politici na onu veliku silu koja ima interes da pomogne Srbiji, a pritom joj ne ugrožava suverenitet, te rešavanje međudržavnih teritorijalnih sporova na Balkanu dogovorima i sporazumima koji neće polaziti od potpunog poštovanja ni istorijskog ni etničkog principa već "principa balansa" koji je značio uzajamno uvažavanje snage drugih.

* * * * * * * * *

Nacionalna istorija treba da služi oslobođenju

JEDINI izlaz iz balkanskog stalnog ratnog košmara bila je po Novakoviću "ili deoba ili savez", pri čemu je deobu spornih teritorija video kao plod ne rata već "pravedne rasprave celokupnog balkanskog pitanja", a savez kao federaciju do tada jednih na drugu ustremljenih balkanskih država.

To se pre svega odnosilo na Bugarsku, Grčku i Srbiju, razvaline tri negdašnja carstva vaskrsla u majušnim državama koje se neosnovano ponašaju i prete drugima kao da su opet carstva iako to nisu. Zapravo, uočava Novaković, svest o nekadašnjoj slavi i snazi koja je vekovima služila za goli opstanak naroda pod tiranima se u novom dobu transformisala u smetnju daljem razvoju tih naroda i njihovih država. Sasvim u skladu sa tim on i slavnu srpsku srednjovekovnu istoriju smatra korisnom po održanje kontinuiteta svesti Srba o nužnosti imanja sopstvene države samo do Prvog srpskog ustanka 1804. godine. Nakon toga ona gubi, po Novakoviću, upotrebnu vrednost u daljem razvoju države. Nacionalna istorija treba da služi oslobođenju, a ujedinjenju naroda treba da posluže evropska istorija i njeni primeri uspešnog stvaranja velikih nacija i moćnih nacionalnih država. Pred kraj života Novaković čak insistira da je korišćenje nacionalne istorije u svrhe razvijanja svesti o ujedinjenju Srba pogrešno jer su istorijske prilike stvorile različite tipove Srba u Hrvatskoj, Vojvodini, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i drugim delovima Balkana.

Zato je po njemu potrebno najpre stvoriti zajedničku nacionalnu politiku na evropskim, kao opšteprihvatljivim vrednostima, a ne nametati ma čiji lokalizam drugima, posebno na planu kulture, jer svaki lokalni obrazac koji se nameće drugima kao opšti pre rađa otpor nego ujedinjenje.

KAO IZVANREDNI prosvetni reformator u svojoj sredini Stojan Novaković je veoma dobro umeo da oceni moć prosvetnog uticaja i homogenizacije naroda pomoću prosvete, ali samo one koja ne tlači već "raduje" svojim sadržajima.

I u unutrašnjoj politici Stojan Novaković je bio veliki majstor balansa. Njegova ustavotvorna rešenja koja su favorizovala funkciju senata kao gornjeg doma parlamenta, zapravo nisu bila tek puki elitizam i način da se najbogatiji i najugledniji nađu zauvek u poziciji velike političke moći, kako su mu protivnici njegovih ustavnih reformi prebacivali. Stojan Novaković je hteo mnogo više od toga, želeo je da stvori instrument balansa između osionog kralja koji je stalno težio državnim udarima i osiljenih političkih partija i njihovih vođa koji su umesto pluralizma sprovodili puki višepartizam. Istorija mu je dala za pravo. Kralj je stradao od državanog udara, a stranke same od sebe. Time se potvrdila omiljena Novakovićeva uzrečica da nigde kao u politici ne dolazi do izražaja ispravnost izreke da ko god što čini, sebi čini.

U spoljnoj politici je napravio zaokret od austrofilstva ka savezništvu sa Rusijom dosledno svom principu saradnje sa onim velikim silama od kojih Srbija ima više koristi nego štete, budući da od svake velike sile dolazi uvek uz pomoć i neka nevolja. U duši je do kraja ostao evropejac koji žudi da civilizacijski uzdigne svoj narod i državu na nivo najsprosvećenijih naroda Evrope. Kao što znamo, želja mu je ostala neispunjena.

REFORMA SRPSKOG OBRAZOVANjA

Stojan Novaković je bio jedan od najuglednijih srpskih državnika, diplomata i naučnika na razmeđu 19. i 20. veka. U četiri navrata je obavljao dužnost ministra prosvete i crkvenih dela Kneževine, osnosno Kraljevine Srbije kada su izvršene najveće reforme srpskog obrazovanja i otpočeta modernizacija prosvete. Njegovom inicijativom i zaslugom, između ostalog, uvedena je opšta obavezna, šestorazredna osnovna škola za decu koja ne idu u gimnazije ili stručne škole, izvršena reforma nastavnog plana, tj. doneti novi naastavni planovi za niže i više razrede osnovne škole, za Višu žensku školi, gimnazije, polugimnazije, realke i učiteljske škole, povećane plate učitelja i profesora. Novaković je dao značajan doprinos i razvoju Velike škole, čiji je profesor bio. Njegov ideal je bio moderni univerzitet izgrađen po ugledu na evropske. Kao ministar prosvete bio je tvorac dvadeset tri prosvetna zakona koji su usvojeni između 1873. i 1883. godine. Neki od najvažnijih zakona su bili: Zakon o osnovnim školama, Predlog Zakona o modernizaciji škola, izmene i dopune u Zakonu o ustrojstvu gimnazija, Izmene i dopune Zakona o ustrojstvu Velike škole. Njegovim zalaganjem doneto je i 38 prosvetnih raspisa, devet naredbi, 12 pravila, a usvojeno je i šest novih nastavnih planova.

DIPLOMATSKE VEŠTINE

Prvi diplomatski angažman dobija u Carigradu, gde odlazi oktobra 1886. godine. Tokom narednih šest godina sklapa više uspešnih dogovora sa turskim vlastima, pre svega na polju obrazovanja i kulture, ali i privrede kroz otvaranje železničkog saobraćaja sa Turskom. Cilj njegove užurbane diplomatske aktivnosti bio je samo jedan - poboljšanje položaja srpskog življa na teoritoriji nekadašnje Stare Srbije, odnosno delova Kosova i Metohije, Albanije i Makedonije. Ideje o nacionalnom buđenju i ujedinjavanju nacije, koje je gajio još od gimnazijski dana, počele su da se ostvaruju upravo zahvaljujući i njegovom naporu. Smatrao je da su "knjiga i pero" najbolji način da se bori za očuvanje srpstva. U ovome je višestruko uspeo, te se 1892. godine vraća u Beograd i posvećuje unutrašnjoj politici.

OTKRIVANjE MIROSLAVLjEVOG JEVANĐELjA

"SRPSKU gramatiku" za II razred gimnazije izdaje 1869. godine i ona će narednih pedeset godina ostati u upotrebi kao zvanični udžbenik gotovo u neizmenjenom obliku. Iste godine prelazi na mesto bibliotekara i upravnika Narodne biblioteke, gde nalazi plodno tlo za svoj marljivi istraživački rad. Prikupljajući i istražujući književnu građu, nailazi i na neobični ćirilični dokument iz XII veka, i naziva ga današnjim imenom - Miroslavljevo jevanđelje. Sa mesta upravnika uspeva da se izbori i za bolji položaj Narodne biblioteke, donošenjem propisa kojim su izdavači bili dužni da obezbede tri primerka svakog svog izdanja za potrebe biblioteke, a radi i na osnivanju i pomaganju školskih i narodnih biblioteka u drugim delovima Srbije