FELJTON - OBIČAN SRBIN JE IMAO RAZVIJENU SVEST O SEBI: Strani pisci, poznavaoci Srba, isticali su odanost veri kod običnog, neukog sveta

Za razliku od Jerneja Kopitara, Dositej je i hrvatski kajkavski dijalekat vezao za ostale dijalekte jedinstvenog jezika. On je bio redak sanjar koji u to vreme smatra da su i bosanski muslimani deo tog zajedničkog južnoslovenskog stabla, jer je cela evropska kultura toga doba isključivala islam iz evropske zajednice i kulture. Jozef Dobrovski i Kopitar su tvrdili da se jezik stanovnika Dalmacije nije nazivao  hrvatskim. Naveli su Zlatarića iz 1597, da je to bila samo posledica nekih političkih razloga u Venecijanskoj republici. Od renesansnih dubrovačkih pesnika još je Tomko Marnavić taj jezik nazivao hrvatskim, ali je franjevac Stipan Zlatović (1888) naveo da se šibenski knez, njegov savremenik, Marnaviću rugao, nazivao Bosancem... Ta je epizoda pominjana u obilju polemike kasnijih decenija o jeziku i etničkoj pripadnosti stanov- nika Dalmacije.

U izgradnji nacionalne svesti južnoslovenskih naroda, cela ova nauka iz doba racionalizma XVIII veka više je pridonela da se oni razdvajaju, nego što je pružala podsticaja na razmišljanje o njihovom jedinstvu. Stvarnost je bila daleko od toga da bi izbrisala izrazit nesklad između pisanja naučnika i činjenice da je kod Južnih Slovena religija postala vododelnica, jača od bilo kakvog eliksira jedinstva. To je karakteristika i srpske kulture, u kojoj su uvek postojali alternativni podsticaji da su Srbi deo južnoslovenskog zajedničkog stabla, ali je većina taj okvir videla u posebnom jeziku, državnoj tradiciji i pravoslavnoj hrišćanskoj crkvi.

NA OSNOVAMA ovih prvih temelja o sveslovenskom poreklu Srba i znatnom mestu koje su u njemu zauzimali, čiji su očevi bili nemački racionalistički filozofi i lingvisti, nastala je brojna literatura o etničkom biću srpskog naroda. Ne treba ni napominjati da je to bilo svojstveno samo srpskoj kulturi u Habzburškoj monarhiji, ali ne podjednako i osmanlijskoj. Za takvu kulturuje potrebna je određena socijalna dinamika, postojanje gradova, srednjeg staleža i „ljudi pera“, kako se i ovde najpre nazivala inteligencija. Od svega toga, Turska ima samo gradove, a evropski srednji stalež i inteligencija ne postoje.

Običan Srbin pre revolucije 1804. bez sumnje je imao razvijenu svest o sebi, ali to nije postalo pokretačka snaga malih, neodgojenih ljudi. Leopold fon Ranke je u istoriji srpske revolucije 1829. napisao da oni imaju „religiozni način mišljenja koji se trudi da poveže dve suprotnosti, veru u proviđenje koje vlada svim i, ako smemo da tako kažemo, neke vrste obožavanja prirode“. Drugi su strani pisci, koji su poznavali Srbe, isticali odanost veri kod običnog, neukog sveta. Obavešteni dvorski funkcioner, Johan Bartenštajn, u knjizi o „stanju rascijanskog ili ilirskog naroda“, 1761. istakao je njihovu jednostavnost. Izuzetno su korisni za vojsku, ali ne beže iz nje, ne služe neprijatelju, a „zbog njihovih silnih i strogih posta, manje se na njih hrane troši“.

VERA JE osnova identiteta, jer viša svest o sebi kao naciji koja ima pravo na državu, pretpostavlja razvijenije društvo, postojanje srednjih klasa i mnogo više ljudi koji su knjige čitali. Srbi su imali uvek dobar broj pisaca. Ostaje pitanje koliko su oni u koje vreme imali i čitalaca. Nacionalna svest je svuda u svetu bila proizvod političke prosvete o pravima na svoju državu. Ž. Ž. Ruso 1772, u eseju o poljskoj vladi, savetovao je da se moraju stvarati institucije za odgajanje nacionalne svesti. Do tog stepena razvijenosti društva, koje bi moglo održavati nacionalna pozorišta, štampanje puno knjiga i dnevnih novina, Srbi su dolazili samo na području južne Ugarske. Po ugarskim gradovima bi se krajem XVIII veka varoškim stanovništvom moglo nazvati ne više od dva odsto ljudi, dok u Francuskoj buržoaziju sačinjava dvanaest odsto naroda. Jug Ugarske je tada razvijeniji od severa, pa bi procenat varoškog sveta tu mogao biti nešto viši.

Kasno se javljaju srpske štamparije, a ni habzburške vlasti nemaju puno poverenja da će one odgajati odanog podanika. Tek 1792. Stefan Novaković otvara svoju u Novom Sadu. Nije uspelo pokretanje jednog politički bezazlenog lista, pa od toga vremena Novaković izdaje „Slavenoserbskaja vjedomosti“. Za jednu vrlo značajnu knjigu, koju Novaković objavljuje 1791, navedeno je da je izdata u Novom Sadu i u Beogradu. Navođenje štamparije u bivšem turskom utvrđenju 1791. više je, verovatno, otkrivalo namere o budućem radu, nego što je predstavljalo istinu. Pored svega, Srbi su narod koji po broju objavljenih knjiga na Balkanu dolazi samo iza Grka. Krajem XVIII veka izlazi prosečno po pet srpskih knjiga godišnje. To je, bez sumnje, malo i svedočanstvo je nerazvijenosti društva, ali je bolje nego kod drugih južnoslovenskih naroda. U Zagrebu tada izlazi jedan list na latinskom jeziku, a zatim se pokreće drugi na nemačkom.

OSNOVNI motiv u razvoju nacionalnih pokreta, religija kao vododelnica nacije, nije široko raspravljana u kulturi srpskog, kao ni u kulturi drugih južnoslovenskih naroda. Svi to vide, ali svi izbegavaju da otvore tu ranu koja donosi samo nove teškoće, a ne pokazuje nikakav izlaz. Svi se prave da u harmoničnoj porodici ne postoji neko vanbračno dete. Samo u slučajevima vlade Josifa II, od 1780. do 1790, pokušaji dvora da suzbija kruti centralizam Rimske kurije omogućavaju i drugima da puste više vazduha kroz ta otvorena vrata. Delo jednog nemačkog pisca, Jozefa Ajbela „Was ist der Papst“  1782, objavljeno je i u srpskom prevodu 1783, pod naslovom „Čto est papa?“.

Suzbija se zvanična katolička doktrina da je Hristos ostavio zavet svetom Petru da „izgradi crkvu na tom kamenu“ i da u prvim vekovima papstva, postoji jednakost episkopa, a ne samo bezgranična vlast jednoga na vrhu. Proglašenje pape za samodršca u crkvi je imalo za posledicu da je iz te papske doktrine „kak iz trojanskog konja izišla na cerkov tol, mnogaja zloupotreblenia“. Knjiga je prevođena na još četiri jezika - mađarski, latinski, ruski i francuski. U vreme srpske revolucije (1807) knjiga pod ovim naslovom je cirkulisala na ustaničkom području u Sremu.

ZA IZGRADNjU moderne nacionalne svesti, kao političkog pokreta za suverenu državu, najznačajnije su bile borbe oko standardizovanja srpskog književnog jezika. Uostalom, to nije samo srpski zadatak, jer u isto vreme postoje iste kulturne borbe u Italiji, Nemačkoj, Mađarskoj i svim zemljama Srednje Evrope. Istoričar T. de Mura je u svojoj istoriji italijanskog jezika 1963. rekao da je književnim italijanskim jezikom, u vreme konačnog ujedinjenja 1871, govorio „lingvistički geto“ od tri odsto stanovništva. Toliko je tada bilo ljudi koji su završili srednju školu. Kod Srba se ova lingvistička borba vodila pod nazivom „azbučni rat“, jer je bila neophodna duboka reforma i jezika i ćirilske azbuke.

Ovaj se azbučni rat kod Srba vodi po istim principima kao i kod drugih evropskih naroda, a stvorio ih je Dante Aligijeri 1305. Kao što je Melkiore Čezaroti dao šest načela za standardizovanje italijanskog književnog jezika, to se u osnovi radilo i kod Južnih Slovena. Ta je Danteova formula jednostavna: uzima se središnji dijalekat u nacionalnom jeziku, kao toskanski, pa se iz najbolje literature taj dijalekat usavršava, da bi se jezik obogatio, dobio gipkost i sjaj. Na jugoslovenskom prostoru takvu je središnju funkciju vršio hercegovački dijalekat, koji se, sa određenim izmenama, govorio i u Dubrovniku.

SUTRA: SVAKI SRPSKI SELjAK ZNAO JE ZA DINASTIJU NEMANjIĆA