UTICAJ PREČANSKIH SRBA NA USTANIKE: Ratni planovi za ujedinjenje svih Srpskih teritorija

U oslobođene krajeve ustanici su uvodili novu organizaciju političkog, društvenog i ekonomskog života koja je omogućavala otklanjanje raznovrsnih diskriminacija kao izraza feudalne potčinjenosti turskom osvajaču. Značaj pravnosti države se ogledao u ozakonjenju ukidanja turskog godspodstva u politici i ekonomiji, ali i u ozakonjenju eksproprijacije zemljišta kojom je srpsko seljaštvo po prvi put postalo njegov legalni vlasnik.

Karađorđe je više delima nego pisanim tragovima ukazivao na svoje ideje o obnovi srpske države kao široko obuhvatne zajednice srpske nacije. Iako se obično navodi da iza sebe nije ostavio nikakav pisani program nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, bar jedan dokument se može smatrati prvim konkretnim, iako ne i detaljnim, planom ujedinjenja više srpskih zemalja u nezavisnu državu srpskog građanskog društva, koja bi bila pod pokroviteljstvom Rusije. Reč je o Karađorđevom pismu crnogorskom mitropolitu Petru I, datiranom 16. 4. 1806. godine. U njemu, Karađorđe i Savet, pozivajući se na zajedničku narodnost Crnogoraca i Srbijanaca, traže da mitropolit posreduje u izmirenju Srbije i Bosne ili da vojno pomogne ustanike u Srbiji u podizanju opšteg ustanka u Bosni i Hercegovini "na obščeje sviju Serbalja izbavlenije".

USPEH, U KOJI Karađorđe nije sumnjao, omogućio bi da se stvori "vječni i nerazrješimi sojuz graždanstva" Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine, uređen "kako što nam Bog zapovijeda, koji je u nas jednu istu serbsku krv ulio i jednim nas blagočestijem prosvjetio, tako da živimo i da budemo jedna braća, jedno tijelo, jedno serce i jedna duša i ljubezni sograždani".

Da se želelo i planiralo da srpska država bude nezavisna vidi se iz reči predsednika Saveta Sime Markovića koji je 31. 3. 1807. godine, nakon odbijanja Ičkovog mira i sklapanja saveza sa Rusima, izjavio turskom izaslaniku: "Srbija sebe smatra potpuno nezavisnom".

Planovi ustanika se nisu svodili samo na oslobođenje i ujedinjenje Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine, nego i drugih srpskih teritorija (zemalja), što najbolje pokazuju njihove vojne akcije. Pored toga što su se spojili sa crnogorskom vojskom 1809. godine i višekratno prodirali u Bosnu i Hercegovinu, izvodili su vojne aktivnosti od Kosova, pa sve do Vardara i, vrlo verovatno, do Skoplja.

Uticaj "prekodunavskih Srba" na ustanike, u prvom redu uticaj mitropolita karlovačkog Stefana Stratimirovića, Save Tekelije i Dositeja Obradovića koji je spevao himničnu pesmu "Vostani Serbie", podgrevali su želje i planove ustanika da plamen oslobođenja prenesu i u Austrougarsko carstvo. To potvrđuje i ustanički memoar od 27. 8. 1807. godine, upućen ruskom caru u kome se decidirano tvrdi da ustanici "imaju nameru da se, u dogovoru sa Srbima u Banatu i Sremu, oslobode turskog i nemačkog jarma".

* * * * * * * * * *

Rusi protiv stvaranja slaveno serbskog carstva

U TOM VREMENU nastaje još jedan malo poznati državotvorni plan o stvaranju "slaveno serbskog carstva", koji je, po mnogo čemu sudeći, uz malo više ratne sreće po Srbe i Ruse, mogao i da zaživi. Plan su skrojili, odmah po izbijanju rusko-turskog rata 1807. godine, crnogorski mitropolit Petar I, arhimandrit Simeun Ivković i Stepan Sankovski. Slaveno serbsko carstvo sa prestonicom u Dubrovniku bi se sastojalo od Crne Gore (kojoj bi se prisajedinili Podgorica, Spuž, Žabljak), Hercegovine, Brda, Boke, Dalmacije i Dubrovnika, a nešto kasnije i Srbije i Bosne. Titulu srpskog cara nosio bi ruski car, "prezident" carstva bi takođe bio Rus, a cetinjski mitropolit bi bio njegov pomoćnik i nosio bi titulu ruskog kneza. Plan je skovan vrlo vešto pogađajući ruske vitalne strateške interese izlaska na Jadran, a privlačio je Ruse i ponudom o vazalstvu ruskom caru, i bez sumnje je imao ne samo punu rusku podršku, nego i inicijaciju. Na kraju, Rusi su ipak bili skloniji stvaranju srpske autonomne pokrajine u Turskoj nego obnovi srpskog carstva.

Njima se, i pored svega primamljivog u planu, nikako nija dopadala srpska ambicija nezavisnosti, a još manje ustaničko maštanje o prodoru ka Carigradu. Iz tih, i drugih sličnih razloga, takođe nije podržan još jedan srpski plan o obnovi srpskog carstva, koji je zvanično predočen Rusima 1808. godine od strane srpske delegacije u Jašu koju je predvodio Ivan Jugović. Kao tvorci ovog plana pominju se vožd Karađorđe i Mladen Milovanović. Carstvo bi se trebalo sastojati od Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, stare Srbije i Srba u Austrougarskoj . Njegovo uspostavljanje je bilo nezamislivo bez ruske podrške koja je izostala.

Dalji razvoj srpske državne ideje vezan je za Miloša Obrenovića. Drugi ustanak doneo je slobodu praktično samo Beogradskom pašaluku, pa je sve do 1833. godine knez Miloš malo-pomalo pomerao granice da bi Kneževina Srbija tek tada dosegla veličinu oslobođene Srbije Prvog ustanka.

SVOJU VIZIJU oslobođenja i ujedinjenja svih Srba u jedinstvenu, makar vazalnu državu, knez Miloš je vezivao za približavanje evropskim silama, a otklonom od Rusije, o čemu su beleške ostavili francuski diplomati, grofovi Adolf Karaman i Boa Le-Kont, i engleski diplomatski agent i publicista Dejvid Urkvart. Francuski diplomati su svaki za sebe zabeležili želju kneza Miloša da osnuje srpsko carstvo koje bi sačinjavali Srbija, Bosna i deo Albanije.

Savremene primedbe da je knez Miloš imao centralističku viziju zajedničke države otpadaju već zato što okolne srpske i uopšte slavenske teritorije, sem Crne Gore, nisu imale svoju državnost i same su insistirale na prisajedinjenju Srbiji: "K tome od Bosne, Hercegovine, Crne Gore, Albanije, Makedonije, Bugarske, dolaze mi i poslanici i glasovi da je sve rado sa mnom pristati i prisajediniti se. Na sve ove strane poslaću i ja moje ljude i priugotoviću ih sve onamo k vostaniju", pisao je knez Miloš deputatima skupštine starešina početkom 1833. godine. Sa svoje strane, francuski diplomata Boa Le-Kont je davao garancije Knezu Milošu da će Francuska u slučaju raspada Turske podržati prisajedinjenje Bosne Srbiji u jedinstvenu kraljevinu.

Stari planovi iz Prvog ustanka, da srpska nacionalna država obuhvati i Crnu Goru, Makedoniju i Bugarsku bili su i ostali i Miloševi planovi. Bugarska se, tada i kasnije, uvek pominje "pre svega" zbog tradicionalno utemeljene državotvorne vizije obnove srpskog carskog prostora koji je obuhvatao i Bugarsku. Nema podataka da je knez Miloš ikad razmišljao o nekakvoj jugoslovenskoj državi. Njegova vizija buduće države se svodila isključivo na srpsku državu, nezavisnu ukoliko je moguće, vazalnu ukoliko se mora, u kojoj bi od južnoslovenskih naroda sem Srba jedino mesto našli Bugari, kako iz spomenutih, tako kod kneza Miloša i iz strateških razloga.

OSVETA TURCIMA NA KOSOVU

OD SVIH novovekovnih planova za obnovu srpske države putem ujedinjenja srpskih zemalja svakako je ipak najinteresantniji i najbizarniji plan bosanskog kapetana Huseina Gradaščevića koji je u te svrhe ujedinio Bošnjake i pravoslavce iz Bosne i Hercegovine i osvetio cara Lazara u bajkovitoj bici na Kosovu 1831. godine u kojoj je teško porazio ogromnu sultanovu vojsku. Bilo je to vreme čuda i velikih ljudi u Srba, u uslovima male volje velikih sila da se srpski državotvorni planovi ostvare.