ISTORIJSKO I PRIRODNO PRAVO NA SRPSKOJ STRANI: Od oslobođenja i ujedinjenja južnoslovenskih naroda do ideje otrežnjenog Jugoslovenstva

Garašaninova definicija svake države u toj "knjižici" (kako je on nazivao) glasi:

"Država je prirodno-nuždno uslovje istoričnog bića naroda, van države čovek nema života niti istorije: zbog toga svako čovečesko dejstvovanje počinje tek s državom".

Garašanin, koji je očigledno čitao i Rusoov "Društveni ugovor" i Monteskjeov "Duh zakona", već tada, sredinom pedesetih godina XIX veka, neobično rano za Jugoistočnu Evropu, govori u ovom spisu o pravnoj državi.

U tom i poznijim spisima teorijsko-političkog karaktera, Garašanin smatra da je država "Srbija stvor Revolucije slovenskog elementa protiv turskog državnog bića - ona je priznata kristalizacija jezgra hristijansko-slavenski interesa u Turskom carstvu i osnov daljeg razvitka istih". Kao takvoj, njen zadatak je, ili okupljanje "svih Jugoslovena u jednu državu, ili bar u jedan od više država sojuz". Kao što se vidi, Garašanin, iako prihvata jugoslovensku državu, odnosno "više država sojuz", blagu prednost daje centralističkoj u odnosu na federativnu, a naročito konfederativnu jugoslovensku državu.

Glavna preokupacija mu ipak i tada ostaje okupljanje svih Srba u jednu državu kao u, pre svega, etničku zajednicu, jer, "Srbi, koji su narod u Bosni i Srbi u Knjaževstvu Srbiji ili u Crnoj Gori, Srbi Hrvatske i Slavonske vojne granice i oni koji su u Vojvodstvu znadu se svi kao jedan narod".

Kao specifičnost srpskog naroda zapaža njegovu istorijski uslovljenu raznovrsnost, od verske do karakterološke. Za njega su bosanski muslimani Srbi kojima priznaje specifičnost među Slovenima: "Bosanski Turci ili pravilnije muslimanski Srbi, sasvim su neko osobito pojavljenje u Slavenstvu".

CRNOGORCIMA, KOJIMA priznaje državnost dugu preko 150 godina, prebacuje karakterološku uobraženost izraslu na ratništvu koje je "ukrepilo Crnogorce u drzkom mišljenju, da je Crna Gora od propasti Srbskog Carstva nosioc hristijansko-slavonske državne ideje Stefana Dušana Silnog". Ipak, po Garašaninu, ni Crnogorci, ni bosanski muslimani, ni bilo koji drugi deo srpskog naroda ne može zbog svojih lokalnih specifičnosti biti odbačen od srpske matice: "ma samo odreći se nemoguće jedinstvene svesti Srba, svagda kao čast srbskog naroda i u svezi s ovim stojeći smatrati".

Nakon 1848. godine ne pominje mnogo jugoslovensko, već opet daleko više, "Srbsko Carstvo", čiji su pogledi okrenuti ka Istoku.

Ruski strahovi od srpskih ambicija zauzimanja Carigrada bili su realni, bar kada je reč o konceptima koje su pravili srpski državnici. Tako se Garašanin direktno izjašnjava da namerava Carigrad "glavnom varoši tog pravovernog Srbskog carstva učiniti". Razlog za ovo, očigledno izlaženje čak i iz granica Dušanovog carstva, Garašanin nalazi u činjenici da je Carigrad "biser slavenskog istoka".

Vrlo značajni elementi Garašaninovog koncepta države nastaju šezdesetih godina XIX veka, u vreme drugog vlastodršstva kneza Mihaila.

Na primer, u tajnu srpsko-grčku konvenciju nastojao je 1861. godine ugraditi svoje ideje o srpskoj državi iz "Načertanija". Kraljevstvo Srbsko bi kao i u "Načertaniju", pored Srbije u svom sastavu imalo i Bosnu i Hercegovinu, Staru Srbiju, Gornju Albaniju, a jedina dilema se javlja oko Crne Gore. Ona je viđena kao prirodni sastavni deo Kraljevstva Srbskog, ali Garašanin nesiguran u prave namere Crne Gore, čini ogradu kada, predlažući ulazak i Crne Gore u Kraljevstvo Srbsko, kaže: "U slučaju ako ova ne bi postojano ostala pri tome da sačinjava knjažestvo odvojeno i nezavisno".

* * * * * * * * * *

"Tolkovanje artije" za stvaranje balkanskog saveza

BITNO JE UOČITI dve novine pri analizi njegovog koncepta države u ovom vremenu. Prvo, Garašanin definitivno napušta poziciju vazalnosti srpske države, štaviše, insistira da "celj" Srbije treba "da bude raspadanje Turskog carstva, a ne delenje i nikako održanje" (podvukao D. S.). Drugo, metodi za koje se Garašanin opredeljuje prvi put se definišu kao revolucionarni, odnosno revolucionarno-oslobodilački. Srbija ima zadatak da pripremi ustanak tako što će organizovati "revolucionarne pokrete" u neoslobođenim srpskim zemljama, a treba i da "dobavi nužno oružje te da snabde potrebe Provincija Bosne, Ercegovine i Bugarske, u kojima bi se mogli podići pokreti revolucionarni".

Isto tako se u ovom značajnom srpskom predlogu srpsko-grčke konvencije, te 1861. godine, zahteva istovetno korišćenje takvih metoda i sa grčke strane. Njeno je da podigne revolucionarni pokret i ustanak pripremajući i naoružavajući narod Tesalije, Epira i Makedonije.

U "tolkovanju artije", koje je za regenta po ovoj konvenciji pripremio Garašanin, izlaže se ceo geostrateški spektar rešenja koja bi iz ovog dogovora mogla proizaći. Kako je to više domen istorijske nauke, zadržaćemo se samo na tumačenju državotvornog koncepta u tom vremenu.

Prvo, to je koncept isključivo srpske države. Drugo, Garašanin se usmerava ka jugu, ka oblastima u kojima je svojevremeno carevao Dušan Silni, što upućuje da se Garašanin i ovde oslanja na istorijsko pravo. Međutim, sada se Garašanin poziva i na prirodno pravo zahtevajući teritorije koje su ekonomski i vojno potrebne Srbiji. Kao zalog osiguranja izostanka dominacije i sa srpske i sa grčke strane u Jugoistočnoj Evropi, predlaže stvaranje bugarske države kao protivteže svima, pa i podelu sve tri pomenute države na "više država" radi istorijski uslovljene raznoobraznosti.

REZULTANTA BI BIO Balkanski savez, labava konfederacija, odnosno "srbsko-grčki-bugarsko-arnautski bund". Balkanski savez bi učinio balkanske narode manje zavisnim od poigravanja velikih sila. Problem tog saveza je problem njegove buduće orijentacije.

Evropa, na kojoj je bilo da podrži ili odbaci ovu ideju balkanskih državnika, po svemu sudeći nije želela ujedinjeni Balkan. Sam Garašanin zato priznaje "sumnjivo je da bi ovaj srbsko-grčko-bugarsko-arnautski bund davao dosta jemstva Evropi protiv planova svojih susednih velikih sila".

Jugoslovenstvu se Garašanin vraća u Programu jugoslovenske politike koji je uputio Štrosmajeru marta 1867. godine, samo šest meseci nakon što je sklopio prvi ugovor između Srbije i Crne Gore. To omogućuje zaključak da bi u analizi Garašaninovih planova buduće države trebalo izbeći isključivosti koje su se svodile na tvrdnje da je on samo za Veliku Srbiju ili samo za Jugoslaviju.

On je, poput Nikole Pašića mnogo kasnije, obe ove varijante sve vreme posmatrao kao dva izraza mogućnosti da se ceo srpski narod nađe, sam ili sa drugima, u svojoj državi. Kao potvrda za to neka posluži podatak da se u pomenutom ugovoru između Crne Gore i Srbije, koji je u velikoj meri kreirao Garašanin, izričito traži da se "ceo srpski narod u Turskoj ima osloboditi i ujediniti 'u buduću Veliku Srbiju'" (to je i prva zvanična upotreba tog termina - prim. D. S.), a u Programu jugoslovenske politike (koji je, pošto je dostavljen Štrosmajeru neki mesec kasnije, morao biti koncipiran u približno isto vreme kada i Srbsko-Crnogorski ugovor) da se "jugoslovenska plemena" ujedine u jednu saveznu državu. Federativno uređena država potpune verske tolerancije, ipak, više nije planirana kao tvorevina stvarana samo srpskom krvlju. Garašanin ovom prilikom nedvosmisleno zahteva da svi narodi podnesu ravnopravan teret radi stvaranja ravnopravnog dobra u formi zajedničke države, što ukazuje na evoluciju njegovog početnog koncepta u državnički komplikovaniji projekat, kao i na Garašaninov pređeni idejni put od viđenja Srba i Srbije kao jedinog prakseološki delatnog faktora oslobođenja i ujedinjenja južnoslovenskih naroda do ideje otrežnjenog jugoslovenstva.