POLITIČKI FRAK OGRNUT SELJAČKOM TORBOM: Rascepi u strankama i stvaranje udruženja za odbranu Jugoslavije

Političke stranke u srpskom narodu koje su ga vodile do pobede 1918. više nisu mogle da obnove ni svoju brojčanu snagu, niti ubedljivost svojih programa, kao što je bio slučaj do ujedinjenja... Od Narodne radikalne stranke su se odvajale neke vođe i frakcije. Stojan Protić je pokušavao bez uspeha da podigne krila Nezavisnoj radikalnoj stranci. Od 1926. od te stranke je ostala struktura koju niko nije mogao da preporodi.

Postojao je Glavni odbor, nemoćan da zaustavlja frakcije i otcepljenja (Mladi radikali, Srpska radikalna stranka i Nezavisna radikalna stranka). To šarenilo je dokaz rascepa između članstva stranke i njenog iktelektualnog vođstva. U srpskom narodu je uvek bilo manje stolica nego sposobnih ljudi da sednu na njih.

Do proglašenja diktature 1929. značajnu ulogu je igrala i Demokratska stranka, koja je nastala okupljanjem pristalica pet raznih drugih stranaka koje nisu mogle preživeti veliki svetski rat ili su bile vojske sa više generala nego redova. Jedno vreme je smatrana drugom strankom u srpskom narodu, iako je ponikla iz želje kruga uticajnih intelektualaca i političara da bude jugoslovenska, a ne srpska stranka.

NIJE BEZNAČAJNO da je svoje ideološko načelo dobila iz grupe oko lista "Narod" u Bosni i Hercegovini, jer su neki od njegovih urednika pre 1914. bili pod uticajem pokreta italijanskih nacionalista. U organizacionom odboru je bio i istoričar Vladimir Ćorović. Branislav Gligorijević je (1970, u istoriji ove stranke) trebalo da razmrsi klupko u kome je najznačajniju ulogu igrao Svetozar Pribićević. Iz Srbije su dolazili ljudi, pre 1914. poznati u srpskom četničkom pokretu. Miraz koji su oni uneli u stranku se brzo potrošio, posle osnivačkog kongresa u Sarajevu 15-16. februara 1919. Postojali su pokušaji da se u vođstvo stranke uvedu katolici i muslimani, ali su ti cvetovi ugasli u samom proleću okupljanja.

Na čelu stranke je bio profesor Ljuba Davidović, a pored njega je i revolucionar pre 1914. Svetozar Pribićević, kao i Milorad Drašković, koga je komunistički atentator sačekao u šetnji kroz park u Delnicama i ubio. Pribićeviću je bila tesna prevratnička retorika, pa 1924. napušta ovu stranku, ali je u toj odluci bilo onoliko nejasnoća koliko su se slobodni zidari trudili da ih ne obelodane. Pravu ideologiju Demokratska stranka nije nikad izgradila i to je razlog njenog malog istorijskog učinka. Najpre je pokušala da postane varjača kojom će se umesiti testo unitarne jugoslovenske nacije, u vreme kad im se činilo da se tri plemena u troimenom narodu ujedinjavaju, a ne razilaze. Stranka je ostajala dosledna prvobitnom ubeđenju da se separatistike težnje u državi mogu prevazići demokratizovanjem, pa je brzo napuštala svoj unitarni koncept. Bila je protivnik diktature 1929. godine.

* * * * * * * * *

Zbunjenost srpskih političkih partija

ZEMLjORADNIČKA STRANKA se okuplja 1920. oko spajanja ranijih seljačkih grupacija Glavnog zadružnog saveza Srbije Mihaila Avramovića i Seljačkog saveza Bosne i Hercegovine. Postojala je dublja tradicija okupljanja srpskih seljaka u pokret zadrugarstva, od koga se zaista osećalo poboljšanje položaja malih seljaka na tržištu.

Uzor su bile slične nemačke organizacije. Ovoj stranci pristupaju seljačke grupe iz Srbije i Dalmacije. Cilj im je bio stvaranje seljačke zadružne države. Od 1923. vođstvo stranke preuzima od Avramovića okretni političar i predratni diplomata, Jovan Jovanović Pižon. Ulaskom u stranku Grupe za socijalnu i kulturnu akciju Dragoljuba Jovanovića, stvara se levo krilo Zemljoradničke stranke, koje će odigrati značajniju ulogu u narednom razvoju nego stranka sama. Posebno je ta leva orijentacija imala pristalica u Bosni i Hercegovini, ali i tu isključivo kod srpskih seljaka Bosanske Krajine. Malog značaja je bila i Demokratska republikanska stranka, koja se formira 1920, pod vođstvom Jovana Žujovića i Jakova (Jaše) Prodanovića. Socijalistička stranka je formirana 1921, spajanjem socijaldemokratskih stranaka Srbije i sa prostora bivše Habzburške monarhije. Do 1928. vodi je predratni vođa socijaldemokratske stranke u Hrvatskoj, koji je ostavio lep trag kao ministar u vladi zadužen za agrarnu reformu i kolonizaciju. Od 1928. stranku preuzima Živko Topalović, jedan od osnivača Komunističke partije i čelni potpisnik manifesta opozicije u komunističkom pokretu.

Rascepom u Demokratskoj stranci, iz nje se izdvaja Svetozar Pribićević i stvara Samostalnu demokratsku stranku. Ova stranka je bila naslednik srpskih stranaka iz Hrvatske od pre 1914, ali je nemirni vođa lutao od radikalnog unitarizma u početku, ka federalizmu i pokušaja stvaranja nekih mostova sa Hrvatskom seljačkom strankom braće Radić. Jedno vreme je Svetozar Pribićević bio čovek od poverenja kralja Aleksandra, a posle njegovog proglasa diktature 1929. prešao je u inostranstvo. [...]

POSLEDICA OVAKVOG stanja je zbunjenost srpskih političkih stranaka, njihova nemoć pred separatističkim pokretima i katoličkim, muslimanskim i pokretima nacionalnih manjina, pa se sva rešenja u izgradnji jugoslovenske države prepuštaju državnoj administraciji i programima nepouzdanih političkih partija. Posle ujedinjenja 1918. u određenim oblastima javljaju se grupe koje se nazivaju Narodna garda, koje služe za suzbijanje otpora po crnogorskim selima posle ujedinjenja 1918. Crnogorski separatizam se smirio do 1925, kada je proglašena i amnestija prema grupi ljudi koji su 1919. pokušavali da, uz pomoć italijanske vojske, izazovu ustanak. Iako su separatisti ("zelenaši") priznavali da su Crnogorci Srbi, čak i bolji nego oni ostali, taj duh separatizma se držao. Od 1923. postoje pokušaji da se stvori jedna stranka federalista (Crnogorska stranka). Ona se formira 1925, a njen glavni ideolog i glavni aktivista Sekula Drljević je i sam pisao o Crnogorcima kao Srbima, kako je prikazao Dimitrije - Dimo Vujović (1981). Već je bila proklijala ideja o posebnoj crnogorskoj naciji, a ona je upravo u decenijama početka XX veka po prvi put u istoriji, u inteligenciji našla svoje društveno gnezdo. To je podsticano i činjenicom daje visokoobrazovani sloj stanovništva glavno zaposlenje tražio u državnoj administraciji. "Činovnička inteligencija" je substitut srednje klase, koja "večnom guvernadurstvu" daje novi smer.

STARE BOLjKE

LEVO krilo Zemljoradničke stranke, pod vođstvom Dragoljuba Jovanovića, koje se pretvara u stranku posle kongresa u Čačku 1928, patilo je od starih boljki srpske demokratije. I tu su vođe radije objavljivale učene knjige, nego što bi bile u stanju da zapale svoje seljake.

Niko nije toliko cenio značaj knjige, kao nepismeni srpski seljak koji je nije čitao.

Verovao je da će u njoj otkriti ono što na stranačkim zborovima nije video. Karikaturisti su srpske stranačke zemljoradnike slikali kako preko frakova nose seljačke torbe.

* * * * * * * * *

Plodovi privatne inicijative za zaštitu države

U VREME JAČANjA uticaja Hrvatske seljačke stranke posle njenih pokušaja da u saradnji sa italijanskom vojskom izazove nemire u Hrvatskoj (1919), Srbi su po selima bivše Vojne krajine stvarali "seljačka vijeća", kao pandan "narodnim vijećima" gradskih srednjih klasa. Moralo bi se zaključiti da stvaranje ustanova "Civilnog društva" zavisi od razvijenosti društva i snage srednjih slojeva. Seljačkom društvu to ne odgovara, pa su ovakve ustanove po srpskim selima bile promenljive, iako su postojale. Posle 1918. stvaraju se u srpskoj sredini različita udruženja, čiji je cilj odbrana uspostavljene jugoslovenske države.

Sa takvim organizacijama koje su smatrane plodovima "privatne inicijative" za odbranu države bile su vezane različite četničke organizacije. One su bile nastavak sličnih organizacija koje su u srpskoj istoriji postojale od 1904, a u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu 1912-1918, su odigrale ulogu pomoćnih vojnih jedinica, na dobrovoljnoj osnovi. Već 1921. stvara se prvo takvo okupljanje u Udruženju četnika za slobodu i čast otadžbine. Ono je imalo dvostruki zadatak - da okupi pripadnike starih četničkih jedinica, ali da u novoj državi pomogne u stabilizovanju političkih prilika.

Oni su, na prvom mestu, bili skup veterana, koji je otvorio vrata novim članovima koji ranije nisu pripadali tom pokretu.

Godine 1924. obrazuju se još dve takve organizacije, Udruženje srpskih četnika za Kralja i Otadžbinu, Udruženje srpskih četnika "Petar Mrkonjić". Ta udruženja su imala sličnu, ali ne i istovetnu unutrašnju strukturu. Vodila su ih rukovodstva iz državne prestonice, a ti glavni odbori birani su na godišnjim skupštinama na Đurđevdan. U svakom mestu su se mogla obrazovati udruženja, ukoliko je bilo najmanje deset članova. Pored starih četnika, od 1922. primaju se u članstvo i "novi četnici". U prijavnici za članstvo svaki četnik se obavezivao na poslušnost komandi i na dostojanstveno držanje. Četnici su o svom trošku nabavljali uniforme sivomaslinaste boje, sa jagnjećom šubarom. Imali su crne ili trobojne zastave i amblem mrtvačke glave. Iako su postojala četnička udruženja i među Hrvatima i Slovencima, te organizacije su ipak bile predominantno srpske.

Pored četničkih, postojao je i niz drugih sličnih organizacija. "Srnao" (Srpska nacionalna omladina) imala je 270 organizacija i 300.000 članova u celoj zemlji, a počela se stvarati nakon 1923. Postojala je tendencija da se mesni odbori stvaraju i od muslimanskih članova, obično pod nazivom "Osman Đikić". Njihov zadatak je bio da kod muslimanskih članova razvijaju srpsku nacionalnu svest...

ČETNIČKE ORGANIZACIJE su 1929. imale jedno Uputstvo o četničkom ratovanju, koje je odobrio i generalštab jugoslovenske vojske. Ono je obnovljeno 1938. U toku aprila i maja 1941. generalštab je poverio zadatak Kosti Pećancu da stvara četničke odrede. Ipak se mora zaključiti da mirnodopske organizacije srpskih četnika nisu stvorile četnički pokret u toku rata posle 1941. Taj uticaj je bio posredan i daljinski, zbog svesti da je postojao oproban model gerilskog rata. Punili su i nacionalne i komunističke odrede.

Sličnu ulogu je vršila i "Orjuna" (Organizacija jugoslovenskih nacionalista). Prvi koren je imala u organizaciji "Jugoslovenske napredne nacionalističke omladine" iz marta 1921. u Splitu. Inicijativu je dala Demokratska stranka, pa je "Orjuna" najpre smatrana njenom omladinskom sekcijom. Njen je cilj bio da se oružjem suprotstavlja svim organizacijama separatističke prirode, kao i pokušajima stvaranja uporišta socijalne revolucije. Formalno su se zaklinjali i na otpor italijanskim pretenzijama na jadranskoj obali. Po novom statutu iz maja 1922, ta formalno omladinska organizacija prihvatila je ime "Orjuna". Njeno vođstvo je do 1928. bilo u Splitu, a od tada se seli u Beograd. Taj pokret 1923. imao je 200 organizacija sa 100.000 članova u celoj zemlji. Oni su organizovali i "akcione čete" pod oružjem, a najbolje organizovane jedinice su bile u Sloveniji. Cilj organizacije je bio stvaranje jedne jugoslovenske nacije, stvaranje "Velike Jugoslavije" u koju bi ušla i Bugarska, kao i cela teritorija od Segedina do Soluna. Postoji mišljenje o tome da je omladinska organizacija iz koje je nastala "Orjuna" bila kopija sličnih organizacija italijanskog fašizma onog vremena, a neke njihove akcije protiv komunista i separatista su bile gotovo identične onome što pripada fašističkim jurišnicima. Te dve strane su ipak krvni neprijatelji, najpre u samom gradu Splitu.

Organizacija Narodne odbrane iz 1926. bila je produžetak istiomenog pokreta od 1908. Pod vođstvom Stepe Stepanovića ona je kao svoj glavni zadatak smatrala kulturno odgajanje svesti jugoslovenskog jedinstva. Organizacijom je rukovodio jedan Središnji odbor sa vojvodom Stepom kao doživotnim predsednikom i Ivanom Ribarom kao prvim potpredsednikom. Njen zadatak je bio da kulturnim radom "jača nacionalnu svest našeg naroda u duhu potpunog narodnog i državnog jedinstva". Njena glavna delatnost se odvijala posle kraljevske diktature 1929. godine.

ULOGA MASONA U RAZVOJU JUGOSLAVIJE

U RAZVOJU jugoslovenske države i srpskog naroda u njoj između dva svetska rata, značajnu ulogu je igrao i pokret slobodnih zidara. On je u novoj državi nastavio plodonosan rad od pre 1914... Vodeće jezgro je bilo u rukama beogradskih preduzetnika i advokata. Ideja o ujedinjenju jugoslovenskih loža došla je iz Zagreba, možda i zbog toga što su dve hrvatske lože bile podeljene u odnosu na jugoslovensko jedinstvo. Dogovori o ujedinjenju su obavljeni u februaru 1919. u Zagrebu. Konačno je 8. juna 1919. osnovana velika loža "Jugoslavija" od dve lože iz Zagreba, jedne iz Osijeka i tri iz Beograda. Za velikog meštra je izabran preduzetnik i ugledni fabrikant, Đorđe Vajfert. Konačno je u taj krug ušlo 30 loža, po 7 iz Beograda i Hrvatske, 2 iz Dalmacije i po jedna iz Novog Sada i Skoplja...

MALO je ostalo pisanih tragova za ovu istoriju, jer se prilikom odluke o samouspavljivanju 1940. vodilo računa o tome da najvredniji papiri ostanu izvan domašaja policije. U pitanjima uticaja jugoslovenskih masona na politički život u državi značajnije je ne precenjivati njihov uticaj, nego ga potceniti. On je, bez sumnje, bio pozamašan, ali oni nikada ništa nisu sami mogli rešiti. Njihov zadatak je bio negovanje demokratije i veza sa uticajnim ljudima i grupama i profesionalnim slojevima - kao što su beogradski univerzitetski profesori. U svojoj Konstituciji na prvom mestu su istakli da "masoni Jugoslavije ljube svoju Otadžbinu"... Oni smatraju svojom zapovednom dužnošću da "brane njenu slobodu, samostalnost i nepovredivost njene celine, sarađujući na postizanju unutrašnjeg reda i mira..." Uticali su na mirenje partija i smanjenja intenziteta separatističkih pokušaja, kojima su bili neprijatelji. U tom pogledu se odmetala zagrebačka loža "Libertas", koju su smatrali divljom. Bila je u vezi sa nemačkom ložom Zu den drei Welt kugeln. U nju je od 1917. ulazio krug kasnijeg vođstva hrvatskih ustaša Slavko Kvaternik, sin mu Eugen, dr Budak i dr Puk.